Құпия[емес] материалдар: республикадағы құрылымдық өзгерістерден неге хабарымыз аз?

Құрылымдық реформалар – жалпылама ұсыныс. Оны көптеген сарапшы дамушы елдердегі ЖІӨ мен халықтың өмір сүру деңгейінің өсуін жеделдету үшін тағы қандай мемлекеттік бағдарламаны/ұлттық жобаны іске қосу керек деген сұраққа жауап беру үшін қолданады. Қазақстан да бұдан шет қалған жоқ. Мұндай ұсыныстар халықаралық институттардың тұрақты шолуларында айтылады, құрылымдық реформалар туралы жергілікті сарапшылар да жиі көтереді.

Бұл тақырыпқа бойламақ болған адамды алғашқы таңғалдыратын дүние – Қазақстандағы реформалардың баяғыда-ақ іске қосылып, жүргізіліп жатқаны. Мұнай қаржысынан болған дағдарыс алдындағы 2015 жылы мамыр айында ҚР президенті Нұрсұлтан Назарбаев 5 институционалдық реформа және сол реформаларды іске асыру жөніндегі «100 нақты қадам» атты Ұлт жоспарын ұсынды. Ол кезде парламент жарты жыл ішінде елуден астам заң жобасын мақұлдап тастады.

Ол жоспар қазір қалай жүзеге асырылып жатыр? Қазақстандағы құрылымдық реформалар туралы ақпарат көбірек болуы үшін не істеуге болады? 

Индустрияландырудан «Мәңгілік елге» дейін

Бес институционалдық реформа мен 100 қадам аясына мемлекеттік аппараттағы, сот және құқық қорғау жүйелеріндегі, салалық нарықтар мен идеологияны реттеуде өзгерістер енді.

1-реформа «Заманауи мемлекеттік аппаратты қалыптастыру» (15 қадам) шенеуніктерді іріктеу, бағалау және олардың қызметіне ақы төлеу механизмін жаңартты. Реформаның жалпы мақсаты мемлекеттік қызмет жұмысының тиімділігін арттыру және шенеуніктер қатарында сыбайлас жемқорлықты жою болды. Еңбекке ақы төлеуді арттырудың нәтиже бойынша деген жаңа қағидаттары енгізілді. Мемлекеттік қызметшілерді тұрақты оқыту жүйесі бекітілді. Бұл –  қазақстандықтардың басым бөлігі саяси көзқарастары мен басқару режиміне қарамастан қолдайтын прогрессив өзгерістер.

2-реформа: «Заң үстемдігін қамтамасыз ету» (19 қадам). Сотты неғұрлым кәсіби және есепті етуге, ал құқық қорғау органдарының халықпен өзара байланыс барысында сервистік модельге неғұрлым бет бұруына мүмкіндік берді. Мысалы, кейбір дамыған елдердің тәжірибесі бойынша жергілікті атқарушы органдарға есеп беретін жергілікті полиция қызметі енгізілді.

3-реформа 100 қадам жоспарының ең үлкен блогы еді.   «Индустрияландыру және экономикалық өсім» (50 қадам) реформасы – нарықты реттеу саласындағы бастамалар (мысалы, электр энергетикасы), салық реформа, жекешелендіру, «Ұлттық чемпиондар» бағдарламасы, өрге сүйреуші инвесторларды тарту және тіпті білім беру саласындағы реформалар да біріктірілген неғұрлым даулы бағыт. Бұл реформаның көптеген қадамы құрылымдық өзгерістерге, яғни ойын ережелерінің өзгеруіне бағытталған. Егер оны солай деп атай алсақ, әрине.  

4-реформа: «Болашақтың біртұтас ұлты» (6 қадам) реформасын құрылымдық деп тек атауын ғана айтуға болады. «Мәңгілік ел» патриоттық актісі мен Қазақстан халқы ассамблеясының «Үлкен ел – Үлкен отбасы» жобасын жасау, сондай-ақ «Жалпыға ортақ еңбек қоғамы» идеясын насихаттауды – қандай да бір қағидаларды өзгертуге бағытталды дейтін болсақ, ол тек ментальдық, яғни дүниетаным тұрғысындағы қағидалар еді. 

5-реформа «Есеп беретін мемлекет қалыптастыру» (10 қадам) негізгі құрылымдық өзгерістер – мемлекеттік органдар жұмысының транспаренттілігін арттыруға (мақсаттардың бірі – «Ашық үкімет» құру), мемлекетке тән емес функцияларды бәсекелес ортаға беруге (өзін-өзі реттейтін ұйымдар – бизнес-қауымдастықтарға) қайта оралды. Сондай-ақ осы реформа бойынша жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу және қоғамдық кеңестердің форматын тарату жоспарланды.

100 қадам жоспары тек декларатив құжат емес еді. Нормативтік-құқықтық актілерді түзетуді талап ететін барлық өзгеріс заң жобаларына еніп, Парламент жарты жыл ішінде қабылдады. Министрліктер мен ведомстволар жаңа бұйрықтар шығарып жатты. Ұлттық компанияларды жекешелендіру бойынша міндеттер ұлттық компаниялардың стратегиялық құжаттарына кірді (егер олар бұған дейін енгізілмесе). Құрылымдық реформаларды қадағалау және түзету үшін ҚР Президенті жанынан жылына екі рет мәжіліс құруға тиіс Жаңғырту жөніндегі ұлттық комиссия құрылды.

Егжей-тегжейі белгісіз

Әсіреқызыл тез оңар. Қазақстанда да мемлекеттік бастамаларды жүзеге асыруға деген ынта екі жылға жетпей сөніп жатады. 2015-2016 жылдары министрліктер бұл қадамдардың орындалып жатқаны жөнінде презентациялар ұсынып жататын. Министрлер қатысатын баспасөз мәслихаттарының тақырыбы осы еді. 2017 жылы 100 қадамның аяғы сиырқұймышақтала бастады. 2019 жылға қарай мүлдем жылы жауып қойды.

Үкіметтің жұмыс кестесіне қарасақ, 100 қадам жоспары жайы жылына бір-екі рет, онда да Жаңғырту жөніндегі ұлттық комиссия отырысында ғана еске түсіп тұрады. Соңғы мәжіліс 2020 жылдың 22 желтоқсанында өтті. ҚР премьер-министрі Асқар Мамин бастаған Үкіметтің ресми ресурсы оқиға туралы қысқа хабарлама ғана таратты.

Елді қайта жаңартуға тиіс ең маңызды бағдарлама барысы туралы 2020 жылдың соңына қарай 100 қадамның 71-і орындалғаны, оның ішінде биыл 9-ы орындалғаны және «биыл айтарлықтай жұмыс жүргізіліп, жақсы нәтижелерге қол жеткізілгені» ғана белгілі болды (Мамин мырзаның сөзінен цитата).

ҚР Үкіметінің ресми ресурсы: «Премьер-министр Ұлт жоспарын толық әрі сапалы жүзеге асыру үшін жұмыстарды қарқынды жалғастыруды тапсырды. Бірінші кезекте экономиканың басымдық берілген секторларында жаңа жұмыс орындарын ашуды қамтамасыз ететін жаңа ірі жобаларға инвестиция тарту көлемін арттыру жөніндегі тармақтарға ерекше назар аударылды. Отырыста 2021 жылға арналған жұмыс жоспары бекітілді. Ол бойынша келесі жылы Ұлт жоспарының «Кәсіби мемлекеттік аппаратты қалыптастыру» және «Индустрияландыру және экономикалық өсім» бағыттары бойынша 10 қадамын жүзеге асыру көзделді», – деп хабарлады.

Әрине, не орындалғаны және 2021 жылға арналған қандай қадамдар жоспарланғаны туралы бір сөз жоқ.

Былтыр жазда осы жолдардың авторы 100 қадам жоспарына ашық дерек көздері арқылы талдау жасады. Мемлекеттік органдардың мәлімдемесіне сенсек, 100 қадамның 80-ге жуығы орындалған (бірнеше қадам бойынша ақпарат қарама-қайшы). Ал Үкімет ақпан айында 65, қазір 71 қадам туралы айтып отыр. Шенеуніктердің ақпаратты бұрмалап беріп, жоқты бардай етіп жазбайтынына күмән жоқ болғандықтан, бұл сәйкессіздікті бір-ақ сөзбен түсіндіруге болады: осы жазба авторы есепке жүйрік емес.

Егер қыжыртуды қоя тұрсақ, 100 қадам жоспары елдегі  көптеген мемлекеттік бағдарламаның бас ауруы – жүзеге асу қорытындылары бойынша объективті жария сараптама жоқтығын көрсетті. 

ҚР мемлекеттік органдарының есептері жетістіктер тізіміне ұқсайды. Ал ол жұмыс тиімділігін арттыратын материал болуы тиіс еді. Ол үшін өткізілген іс-шараларға сыни талдау жасалуы керек.

100 қадам жоспарын жүзеге асыру есебі қандай болуы керек? Есеп ішінде бірнеше құжат болуы керек. Біріншіден, бұл қадам нөмірі, тұжырымы, жауапты мемлекеттік орган және орындалу барысы көрсетілген кесте түріндегі тізім. Іске асырылып жатқан реформалар тұсында – жоспарланған мерзімі көсертілуі керек.

Екінші құжат – сәтсіз қадамдар, яғни күн тәртібінен алынып тасталған, басқа уақытқа ауыстырылған, сондай-ақ себеп-салдары көрсетіле отырып, кері қайтарылған реформалар талдауы. Жоспардың орындалуын бақылау сапасына жасалған талдау бұл жерде жеке бөлікте тұруы тиіс: жаңғырту жөніндегі Ұлттық комиссия бастапқыда алға қойған мақсаттар мен міндеттерді орындауға қаншалықты жақын қалды, ол 100 қадам жоспарында жүктелген барлық функцияны орындай ма және қалай орындайды.

Үшінші құжат – мемлекеттік аппарат жұмысының сапасы мен реттелетін салалардың жай-күйіне жоспар тармақтарын жүзеге асырудың әсерін талдау. Ол халықаралық рейтингтерді тарта отырып (мысалы, инвестиция тарту ісі немесе сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы сөз болғанда), сондай-ақ ішкі көрсеткіштер жүйесі бойынша жүргізілуі мүмкін.

Мұндай талдауды Есеп комитетінің жанынан құрылған республикалық бюджетті атқару жөніндегі талдау тобы жүргізе алады. Оның үстіне бұл органның мемлекеттік бағдарламалардың тиімділігін талдау бойынша құзыреті бар.

Сонымен қатар, құрылымдық реформалар анықтамасына сәйкес келмейтін, яғни ойын ережелерін өзгертпейтін қадамдарды алып тастап, 100 қадам жоспарына ревизия жасау бойынша жұмыс жүргізу қажет.

100 қадам жоспарымен қатар жасалатын, әрі маңызды тағы бір шаруа – мемлекеттік жоспарлау жүйесінің міндеті саналатын министрліктер аппараты тікелей ықпал етпейтін индикаторларды олардың стратегиялық жоспарларынан алып тастау.

Мысалы, ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Стратегиялық жоспарының индикаторлар тізімінде ЖІӨ нақты көлемінің индексі бар. Министрлік жоспарланған орган ретінде оны есептеудің дәлдігіне жауап бере алады, бірақ мұнай мен металл бағасына, ішкі тұтынушылық белсенділікке, мемлекеттік бюджет шығыстарына тәуелді экономикадағы шығарылым динамикасы үшін жауап бере алмайды. Тіпті экономикаға аса әсер ете алмайтын министрлікке де емес, салалық реттеудің кейбір құралдары мен салық саясаты арқылы әсер етуі тиіс.