Биыл жазда Дүниежүзілік экономикалық форумның (ДЭФ) президенті Клаус Шваб «қалыпты» өмірге қашан ораламыз деген сұрақ қоймаңыздар» деп айтып, біраз шу шығарған еді.
Оның әдеттегі «ешқашан» деген сөзі емес, берген жауабына бас шайқаған жұрттың саны таңғаларлық болды. Сіз оның «Ұлы қайта жүктелуі» мен басқа да әйгілі экономистердің «өткенді жақсырақ етіп құру» туралы көптеген үндеуін оқып отырғанымызда, Қазақстан көшесіндегі жұртқа көзіңіз түссе, не ойларыңызды да білмей қалатыныңыз рас.
Масканы иегіне іліп алып жүрген біздің қоғам «әлгі пандемия» деп өткен шақта ойлап, әңгіме қылып жүргені «адасқанның алды жөн» деген көзсіз адамның орға қарай бара жатқанындай болып көрінуі де мүмкін. Яғни, алда әлеуметтік теңсіздік, экономиканың теңсіздігі, әділетсіздік пен кері кеткен қоғам күтіп тұруы да ғажап емес.
Дегенмен, бұлай демеуге де негіз бар.
Қалыпқа келген кезде қатардан қалмау керек
ДЭФ-тің «Қалыпты өмірден» айырылу жайлы мәлімдеуіне алты ай уақыт қалған кезде Нұр-Сұлтанда «Үздік [Қаржылық] талдау жұмысы-2019» анықталды. Жүлде алған мақаланың тақырыбы – қосалқы авторым Елена Музыкина екеуміз «Қалыпқа оралғаннан кейінгі облигациялар» деп атаған қаржылық құрал жайлы еді.
Былтыр күзде мақала жазып жатқан кезде (кейіннен оны Лондон Инвестициялар және Бағалы қағаздар чартерлік институты [CIS] жариялады) «COVID-19» деген сөз түсімізге де кірмеген. Алайда қазір жұрттың бәрі күтіп жүрген «қалыпты өмірдің» кемесі сол кездің өзінде келмеске кеткен еді.
Қарапайым қазақстандық немесе оның замандасының ойындағы қалыпты жағдай – Пәкістанда туған британ интеллектуалы, қалыпты өмірден кейінгі жағдай теоретигі Зиауддин Сардардың ойынша, «көнелердің көзі кетіп, жаңасы дүниеге келмеген, айнала толы түсініксіз жағдайлар» дейтін, бұл күйге түскеніне он жылға жуықтаған кезең болып саналады.
Қалыпты өмірден кейінгі жағдай теориясы бойынша, интернет технологиялардың дамуы мен жаһандану әлемге тәуелділіктің қамытын соншалықты кең ауқымда және көз ілеспес жылдамдықпен бір мезетте кигізіп қойғаны соншалықты, ғалам бір көгенде бола тұра бір-біріне қайшы байланысқа түсті. Бұл барлық процесте хаостың артуына алып келді. Қарапайым адам үшін мұның бәрі айқын сезілмеуі мүмкін. Тек аяқасты жұрт жаппай маска киіп, үйге қамалғанын ғана аңғарар. Алайда жаһан экономикасы әрқилы мысалдарға баяғыда-ақ толып қалды.
Бұрынғыдай ойсыз өмір, бүгінгі күнмен өмір сүру және ертеңгі күнге бас қатырмау келмеске кетті
Мұны жазып отырғанда ойыма әйгілі экономист Джон Кэйдің британ үкіметінің тапсырысымен 2012 жылы жасаған қаржы нарығы жайлы зерттеуі еріксіз келе қалды. Экономист «алым мәдениеті» мен «салым мәдениеті» Американың «сауда мәдениетіне» айналып кеткен деген қорытындыға келген болатын. Қарапайым тілмен айтсақ, цифрландыру процесінің арқасында адамның акцияларға ие болуы емес, алып, қайта сатуы көп тіркелетін болды. Ол бойынша акцияға тек бірнеше секунд ішінде ғана иелік ететін болған кезде компанияның ұзақмерзімді күйіне ешкім бас қатырғысы келмейді. Тек қысқа уақыт ішіндегі пайдасы ғана маңызды.
Қазақстан мен бұрынғы кеңестік елдерде қаржы нарығы аса дамымаған. Сол себепті әлгі аз ғана уақыт ішінде ғана акцияға ие болудың аяғы болжап, алдын алу мүмкін емес әлеуметтік және экономикалық проблемаларға соқтыратынын сезіндірмейді де. Дегенмен бізде елдің бәрі білетін бүгінгі күнгі табыс ертеңгі күніңе деген салымнан артық болып тұратын өзімшілдік материализміміз де бар.
Көне мысалдарды алар болсақ. Желтоқсан көшесіндегі тарихи ғимаратты қиратып, орнына көпқабатты үй салу – соның бір көрінісі. Қазір көптеген компания коронавирустың бәсеңсігеніне малданып, қызметкерлерін қашықтан жұмыс істеуге ынталандыруды да білмей отыр. Оны өзінің азаматтық борышы деп есептемейді. Бұны да алдын болжай алмау, иек астынан өзгені көре алмау деуге болады.
Экономиканың емес, сараңдық пен сана көрсоқырлығының түбіне жетейік
Артық сұраққа бас қатырғысы келмеген адам үшін ең қарапайым, жауыр болған жауапқа сүйене салу оңай. Алдын болжай алмау, эгоисттік материализм қалыпты болып саналатын, Гордон Геккоша айтқанда «сараңдық деген – тамаша» дейтін өмірге біз осылай аяқ бастық. Ал жоғарыда айтып кеткен Джон Кей пандемия кезінде «Сараңдық өлді» атты жаңа кітабын шығарды. Атауының өзі-ақ не туралы екенінен хабар беріп тұр.
Масканы иекке іліп алып, той-томалақтан қалмай жүргеніне қарамастан, «қалыпты өмірге қайта оралуға» ұмтылатын, «экономиканы құтқаруға» білек сыбана кірісетін адамдар көп. Олар «ата-бабамызда ондай болмаған» деп желеумен қоғамдағы түрлі процеске өзінше баға бергіш «ұятмендерді» еске түсіреді. Олар ескінің тозығын тастап, жаңаның озығына ұмтылғысы келмейді. Дарвиннің өзі «эволюцияға ілесе алмағандар тозып, тұқымы құриды» деген ой қорытқан. Бұны елдегі заңды және жеке тұлғаларға қарата айтуға болады. Тіпті бүтіндей бір экономика, цивилизацияға да телуге болады.
Идеологияны ұмытып, ортақ іске жұмылайық
Сардар секілді ислам теоретигі болсын немесе батыс капитализмінің айтулы тұлғасы Шваб болсын, барлығының ойы сәт сайын өзгеріп жатқан, бір-бірімен матаса байланысқан заманауи әлем біз білетін экономиканы құтқару деген көмекке мұқтаж емес дегенге тоғысады.
Алдына бірөлшемді экономикалық мақсаттар қойып келе жатқан желілі әлемнің экономикасы мен әрқилы, күрделі шешімдерді қажет ететін әлемнің экономикасы бір-біріне сай келмейді.
«Қалыптылық» бетпердесін киіп алған дәл осы экономиканың бізді алып келген жері осы. Әдеттегі міндеттерімен қатар, уақытты қажет ететін экология мен әлеуметтік проблемаларды да шешетін экономикада идеология мен саясатқа орын жоқ. Себебі бұл – тірі қалып, тіршілік ету шаруасы.
Қалыпты өмірге қайта оралу үшін алға қандай көп бағытты мақсат қоюға болады? Оның бәрі мен жазған «Қалыпқа оралғаннан кейінгі облигациялар» сияқты күрделі қаржылық құрал болуы міндетті емес. Мысалы, мен кешкі жаңалықтарда той ұйымдастыру бизнесіндегі тұлғалардың карантин режимін бұзып, қолға түскені туралы ақпаратты емес, цифрлы технологиялар мен виртуал жағдайда ерекше шешімдер тауып, енгізіп жатқаны жайлы сюжет көріп, мақала оқығым келеді.
