Қазақстандықтар соңғы жылдары азық-түлікке көбірек ақша жұмсап, күнделікті қажеттіліктерге үнемдеп және өмір сүру деңгейін қолдау үшін қарыздарға жиі кіре бастады. Азаматтар өз тұтыну әдеттерін өзгерту арқылы елдегі нашарлаған әлеуметтік-экономикалық жағдайларға бейімделуге тырысып бағатынға ұқсайды.
Қоғамда 2014 және 2015 жылдары шокты девальвациялардан кейін қазақстандықтардың тұтынушылық мүмкіндіктерінің қысқартылуы туралы пікір күшейе түсті. Алайда мұндай үрдісті көрнекі көрсете алатын көрсеткіштер көп емес.
Одан өзге, егер қазақстандықтардың табыстарының мөлшері сияқты көрсеткішке бағдарланатын болсақ, ресми статистика 2015 жылғы девальвациялық көрсеткіштен кейінгі олардың айтарлықтай өскенін белгілейді. ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің деректері бойынша 2018 жылы нақты ақшалай кіріс индексі 105,3%, ал 2019 жылдың бірінші тоқсанында 106,3%-ті құрады. Абсолюттік мәндерде қазақстандықтар 2018 жылы жан басына шаққанда 86 мың теңге табыс тауып, 2019 жылдың басында олардың табысы 100 мың теңгеге жетті.
Азаматтар табыстың 90%-тен астамын тұтынуға жұмсайды!
Киім орнына ет
Алайда елдегі тұтыну жағдайы туралы кіріс немесе шығыс мөлшеріне қарағанда көбірек айтып бере алатын басқа да көрсеткіштер бар. Алдымен назар аудару керек нәрсе ‒ бұл тұтыну шығыстары құрылымының өзгеруі ‒ тұрақты негіздегі ресми статистикамен жарияланатын көрсеткіш.
2015 жылдан бастап азық-түлік емес тауарлар мен ақылы қызметтерге арналған шығыстар азайған жағдайдағы азық-түлік тауарларына деген шығыстардың тұрақты түрде өсуі жүріп жатыр.
Егер екі мыңыншы жылдардың ортасында Қазақстанның орташа статистикалық отбасындағы азық-түлік шығынының үлесі 39-41%-ды құраса, қазір бұл көрсеткіш соңғы 15 жылда тарихи максимумға жетіп, 50%-ке жақындап келеді!
Азық-түлікке арналған шығыстардың өсуі ел тұрғындарының тұтынушылық мүмкіндіктерінің нашарлауының жанама дәлелі болып табылады. Әлемдік статистика тәжірибесінен көрінетіндей, адамдар азық-түлікке неғұрлым көп жұмсаса, олар соншалықты кедей болып табылады. Мысалы, Қырғызстанда шығындардың құрылымы ұқсас – оларда азық-түлік тауарларының үлесі 45%-ті құрайды. Ресейде бұл көрсеткіш 32%-ке тең. Германия сияқты дамыған елдерде тамақ шығындары, шамамен, 14%-ті құрайды.
Қазақстандықтардың азық-түлік шығындарының негізгі бабы ‒ ет өнімдері, құс және балық (18,2%). Соңғы үш жылда ет өнімдеріне арналған шығындар бұрынғыдан көп қаражатты ала бастады. Қысқарту азық-түлік емес тауарлар есебінен, атап айтқанда, киім мен аяқ киімге арналған шығыстар есебінен жүргізіледі.
1-диаграмма. 2001-2019 жылдардағы тұтыну шығыстарының құрылымы
Дереккөз: ҚР ҰЭМ Статистика комитеті
Үнемдеу әдеті
Тұтыну әдеттерінің өзгеруін көрсететін тағы бір көрсеткіш ‒ бұл отбасылық бюджеттің үнемдірек жұмсалуы.
2017 және 2019 жылдары Әлемдік экономика және саясат институты (ӘЭСИ) республиканың барлық әкімшілік-аумақтық бірліктерін қамти отырып, жалпыұлттық іріктеу бойынша қоғамдық пікірді есептеуді жүргізді. 2017 жылы ‒ 2200, 2019 жылы ‒ 2500 респондент сұралды. Іріктеме еліміздің 18 және одан жоғары жастағы ересек тұрғындарын танытады.
Бұл мәліметтер бойынша, соңғы екі жылда қазақстандықтар тауарлар мен қызметтерді айтарлықтай жиі үнемдей бастады. Егер 2017 жылы қатаң үнемдеу тәртібінде азаматтардың 18%-і өмір сүрсе, қазір олардың саны 28%-ке дейін өсті. Бұл ретте қазақстандықтардың тұрақты түрдегі көпшілігі (54%) «бірдеңеге үнемдейміз, ал бірдеңеге үнемдемейміз» тәртібінде өмір сүруде. Іс жүзінде, респонденттердің бестен бір бөлігіне жуығы үнемдейді.
2-диаграмма. «Сізге қазіргі уақытта қандай да бір тауарлар мен қызметтерде үнемдеу керек пе?» сұрағына жауаптарды үлестіру
Ақпарат көзі: ӘЭСИ
Қазақстандықтар не нәрсеге үнемдейді?
Сауалнаманың нәтижесінде демалыс пен ойын-сауық ‒ бұл, бұл азаматтар аз жұмсауға тырысатын ең бірінші нәрсе. Екі жылда көрсеткіштер бірдей деңгейде қалып отыр: азаматтардың 78-79%-і бірінші кезекте осы санаттағы шығындарды үнемдейді.
Қысқаруға жиі ұшырайтын екінші бап ‒ киім. 2019 жылы қазақстандықтар (57%) 2017 жылға қарағанда (53%) киім сатып алуда үнемдей бастаған.
Алайда аса қауіпті көрсеткіш – бұл тамақ өнімдерінде (2017 жылғы 27%-тен 2019 жылы 33%-ке дейін), сондай-ақ, дәрі-дәрмектер мен медициналық қызметтерді (2017 жылғы 22%-тен 2019 жылы 31%-ке дейін) үнемдейтін адамдар санының өсуі. Өнімдер мен дәрі-дәрмек құрылымындағы импорттың жоғары үлесін ескере отырып, бұл тұтынушылардың ұлттық валютаның құнсыздануына байланысты тауарлардың осы тобының импорттық құрамдас бөлігінің қымбаттауына реакциясы деп болжауға болады.
Білім беру және коммуналдық қызметтерге үнемдейтін қазақстандықтардың үлесі іс жүзінде өзгеріссіз қалды (тиісінше 21% және 19%).
3-диаграмма. «Ал қазір сізге не нәрсеге үнемдеуге тура келеді?» сұрағына жауаптарды үлестіру, алдыңғы сұрақта үнемдеу туралы айтқан адамдардың үлесі
Ақпарат көзі: ӘЭСИ
Байлық ретіндегі жинақ
Қазақстандықтардың тұтынушылық мүмкіндіктері төмендеуінің тағы бір белгісі – бұл жинақ ақшаларының қысқаруы және қарыздардың ұлғаюы. Сауалнама мәліметтері бойынша, 2017 жылдан бастап ақша жинай алғандардың саны 20%-тен 15%-ке дейін төмендеді.
Өз жинақтарын жұмсап, қарыз алған үй шаруашылықтарының үлесі 4%-тен 13%-ке дейін өсті.
Қазақстандықтардың тұрақты көпшілігі, жинақ жасау мүмкіндігі болмай (59%), «жалақыдан жалақыға дейінгі» өмір сүруді жалғастыруда.
4-диаграмма. Бөлу жауаптары сұрақ: «Соңғы жылы сіздің отбасыңыз ақша жинақтай алды ма, ештеңе жинақтай алмады ма немесе бар жинақты жұмсап қойды ма?»
Ақпарат көзі: ӘЭСИ
Сауалнамалар мен ресми статистиканың деректері Қазақстандықтардың тұтынуы, әсіресе, азық-түлік емес тауарларға жұмсалатын шығыстар бөлігінде мейлінше ұстамды болып отырғандығын көрсетеді. Азық-түлік, медициналық қызметтер мен дәрі-дәрмектерді үнемдеу айтарлықтай өсті. Көптеген адамдар үшін табыс жинау қол жетпес байлық болып қалады.
Шарықтап өсіп жатқан бағалар мен экономиканың импортқа тәуелділігі жағдайында тұтынуды төмендету орташа статистикалық қазақстандықтың басты бейімдеу стратегиясы болып қала береді. Осы бейімделу мүмкіндіктерінің шектері туралы тек болжау ғана қалады.
1-қосымша. Қазақстандағы тұтыну шығыстарының құрылымы, ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің тоқсандық деректері
| 2017 1-тоқсаны | 2018 1-тоқсаны | 2019 1-тоқсаны | |
| Тұтыну шығындары | 100 | 100 | 100 |
| Азық-түлік тауарлары | 50.4 | 52.5 | 52.7 |
| Азық-түлік өнімдері | 45.9 | 47.7 | 48 |
| нан және нан өнімдері | 7.4 | 7.1 | 7.1 |
| ет, құс және балық | 16.8 | 17.7 | 18.2 |
| сүт өнімдері және жұмыртқа | 5.8 | 6 | 6 |
| майлар | 2.7 | 2.8 | 2.5 |
| жемістер мен көкөністер | 6.6 | 7.4 | 7.1 |
| қант, кондитерлік өнімдер, тәттілер | 3.3 | 3.6 | 3.6 |
| алкогольсіз сусындар | 2.2 | 2.1 | 2.2 |
| алкогольді сусындар | 0.7 | 0.9 | 0.9 |
| үйден тыс тамақ және сусындар | 2.6 | 2.3 | 2.1 |
| Темекі өнімдері | 1.2 | 1.6 | 1.6 |
| Азық-түлік емес тауарлар | 25.5 | 23.9 | 24.1 |
| киім, маталар, аяқ киім | 10.9 | 9.6 | 9.8 |
| тұрғын үйді жөндеуге арналған тауарлар | 0.2 | 0.2 | 0.3 |
| үйге арналған тауарлар | 3.7 | 3.6 | 4 |
| дәрі-дәрмектер | 1.4 | 1.5 | 1.4 |
| көлік құралдары, қосалқы бөлшектер және бензин | 3.9 | 4.2 | 3.8 |
| демалыс тауарлары | 0.8 | 0.5 | 0.5 |
| Білім және мәдениет | |||
| жеке тұрмыстық заттар | 2.5 | 2.3 | 2.4 |
| және гигиена | |||
| Ақылы қызметтер | 24.1 | 23.6 | 23.2 |
| коммуналдық қызметтер, тұрғын үйді ұстау және жөндеу | 8.3 | 10 | 9.3 |
| білім беру қызметтері | 2.6 | 2.4 | 2.3 |
| Денсаулық сақтау қызметтері | 1.8 | 1.8 | 1.9 |
| Көлік және байланыс қызметтері | 7.1 | 6.8 | 6.6 |
