Руслан Асаубаев – қоғамдық мониторинг саласындағы сарапшы
Жанат Нұрғалиев – экономист, INTEGRITYASTANA коммерциялық емес ұйымының басшысы
Қазақстандағы агроөнеркәсіп кешені дегеніміз не? Аумағы бойынша әлемде тоғызыншы орын алатын елдегі жердің шамамен 74%-ы ауыл шаруашылығы үшін жарамды. Қазақстан жан басына шаққанда егістік жер көлемі бойынша әлемде екінші орында тұр. Ауылдық жерлерде халықтың 42%-ға жуығы тұрады. Ауыл шаруашылығында 1,5 миллионға жуық адам жұмыс істейді, бұл сала жұмыспен қамтылғандар саны бойынша саудадан кейін екінші орында.
Дей тұрғанмен, ауыл шаруашылығының ЖІӨ-дегі үлесі азайды және ЖІӨ-нің 4,5% деңгейінде тұрақтады. Дегенмен, 1990 жылы елдегі жалпы шығарылымның 34%-ы АӨК тиесілі болды. Ауыл шаруашылығындағы жалақы экономика салалары бойынша ең төменгісі болып тұр.
Азық-түлік қауіпсіздігі индексі бойынша (The Global Food Security Index) Қазақстан 50-орында тұр. Алғашқы үштікке кіретін елдер: Сингапур, Ирландия және Ұлыбритания. 2019 жылы күнделікті өмірде тұтынылатын азық-түлік тауарларының 29 түрінің ішінен 23-ін ішкі өндіріс 80%-ға, тіпті одан да көп мөлшерде қамтамасыз етті.
Құндылықтар өзгерді
2013 жылға қарай Қазақстанның ЖІӨ бүкіл ел тарихы бойынша ең жоғары деңгей – 237 млрд долларға жетті, ал жан басына шаққандағы табыс шамамен 14 мың доллар болды. Халықтың бір пайыздайы күніне 2,5 долларға өмір сүрді. Алайда, мұның бәрі мұнай бағасының күрт төмендеуі мен 2015 жылғы дағдарыс салдарынан болды. Экономикалық саясаттағы басымдық өңдеу өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы, көлік және логистика жағына қарай ауыса бастады.
Азық-түлік қауіпсіздігі, өнімділікті арттыру, ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу арқылы халықты жұмыспен қамту және жаңа жұмыс орындарын құру үшін АӨК-ті дамыту тақырыбы үкіметтің күн тәртібінен түскен емес.
Ауыл шаруашылығы өндірушілерін дамыту үшін негізгі проблемалардың бірі – қаржыға қол жеткізу болып қала береді. Бұл фактіні өндірушілердің өздері де, сарапшылар да, халықаралық институттар да растайды. Ауыл шаруашылығы өндірісін және қайта өңдеуді дамыту үшін ынталандыратын факторлардың бірі – субсидия екені даусыз.
Субсидиялар АӨК-тің түрлі саласының дамуына қалай әсер етті? Қандай басымдықтар бар және олар қаншалықты тиімді? АӨК әлеуетін қалай дамытуға болады? Бұл сұрақтарға «INTEGRITY ASTANA» ЖМ сарапшылары жауап беруге тырысты.
Мемлекет атынан ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі АӨК-тегі ең ірі стейкхолдер саналады. Ол – субсидияларды реттеуші, стратегияларды әзірлеуші, жер иесі және негізгі қаржыландырушы тарап.
Орта есеппен алғанда, Қазақстандағы субсидиялар ауыл шаруашылығындағы жалпы өнімінің 4-5%-ынан аспайды, бұл ДСҰ мүшелері үшін рұқсатты деңгейден едәуір төмен. Мысалы, 2019 жылы субсидиялар рекордтық шама – 324 млрд теңгеге жетті, 2020 жылы – 294 млрд. Мысалы, 2015 жылы «сары себет» деп аталатын субсидия көлемі республика бойынша шамамен 960 млн доллар (181 млрд теңге), Беларусьте – 1,5 млрд, Ресейде 3,3 млрд теңге болды.
eGov.kz порталығындағы ашық деректерді талдап, мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік сектор ұйымдары басшыларының блог-тұғырнамасын қарасақ, барлық өңірде субсидиялау мәселесінің өзекті екенін көруге болады. Ауыл шаруашылығы министрінің атына келіп түскен 100 өтініштің 36%-ы осы субсидияға қатысты.
Саяси ықпал
Жылымықты диқандар көп күтті. 2018 жылдың мамыр айында сол кездегі Ауыл шаруашылығы министрі Өмірзақ Шөкеев бағаны құбылтатын тиімсіз субсидиялардың қысқарғанын мәлімдеді. Бұған АШМ-де мал шаруашылығындағы өнім бірлігіне субсидиялар (кг, литр, басты 2020 жылдан бастап алып тастау туралы шешім қабылданды) және гектарлық субсидия (2019 жылдан бастап жойылды) жатқызылды.
2020 жылдың 28 қаңтарында премьер-министрдің орынбасары Роман Скляр Үкімет отырысында Қазақстанда фермерлерге субсидиялаудың тиімділігін бағалау жүйесі енгізілетінін хабарлады. 2020 жылғы 11 мамырда Қасым-Жомарт Тоқаев төтенше жағдай режимін енгізу жөніндегі мемлекеттік комиссияның қорытынды отырысында ауылда «танаптан сөреге дейін» қағидаты бойынша кооперациялық тізбектер енгізуді тапсырды.
Көп жылдан бері тауар өндірушілер базарлар мен сауда желілеріне қол жеткізе алмай келеді. Ресми мәліметтер бойынша «азық-түлік нарығында тиімсіз делдалдардың көп болуы, нақты тауар жеткізу арналарының жолға қойылмауы, дистрибьюторлардың көптігі, сауда маржалары» бағаның өсуіне алып келеді.
Отандық тауар өндірушілер үшін енгізілген жеңілдіктер (сөре кеңістігінің немесе сауда алаңының кемінде 30%-ы, сауда үстемелері 15%-дан аспайды, әлеуметтік маңызы бар тауарларға ретро-бонустардың күшін жою) жағдайдың өзгеруіне әлі сеп болған жоқ.
Биыл мамыр айының соңында Асқар Мамин АӨК дамытудың мемлекеттік бағдарламасының тұжырымдамасын жаңартуды, сондай-ақ өсімдік шаруашылығындағы жалпы өнім шығаруды 3,1 трлн теңгеге дейін қамтамасыз ету мақсатында көктемгі егіс жұмыстарын жүргізуге бөлінген қаражат көлемін екі еседен астам арттыруды тапсырды.
2019 жылы ауыл шаруашылығындағы жалпы қосылған құн 5,1 трлн теңге, өсімдік шаруашылығының үлесі – 2,8 трлн (54,7%), мал шаруашылығының үлесі 2,3 трлн (44,0%) болды. Осылайша, қойылған міндет өсімдік шаруашылығындағы өндірісті 2020 жылы 9,7%-ға ұлғайту болды, 2 есе немесе 100%-ға ұлғайтылды, бірақ қаражат егін егуге бөлінді. Ал дәнді дақылдарға арналған алқаптар 250 мың гектарға ұлғайтылды.
Қазақстанның ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты шикізатты өткізуді қосқанда, соңғы бес жылда тұрақты өсіп келеді. 2019 жылдың қорытындысы бойынша экспорт көлемі 5,9%-ға өсіп, 3,3 млрд доллар болды. 70%-дан астамы өсімдік шаруашылығы есебінен қамтамасыз етіледі. Ауыл шаруашылығы өнімінің 80%-ға жуығы шикізат түрінде, қайта өңдеусіз сатылады. 2019 жылы қайта өңделген өнім экспорты 2018 жылмен салыстырғанда 20,7%-ға төмендеді. Бірақ ақша түріндегі айырбас бағамының түзетілуіне байланысты құлдырау тек 2,3%-ға, 1,1 млрд-қа дейін болды.
Өсімдік шаруашылығы шетелдік инвестициялар үшін көз тігер бағыт болып саналады. 2019 жылы 10,1 млн доллар шетелдік инвестиция тартылды. Төрт жыл ішінде инвестиция түсімдері жылына 37%-ға төмендегенін талдау барысында байқауға болады. 2015 жылы тікелей шетел инвестицияларының көлемі 71,5 млн деңгейінде болды, 2019 жылы 10,1 млн – бес жыл ішінде олардың көлемі 7 есе азайды. Өсімдік шаруашылығы саласында қол жеткен нәтижелерді өңдеуден кейінгі салмақтағы дәнді дақылдардың (күріш пен бұршақты дақылдарды қоса алғанда) түсімділігі бойынша бағалауға болады.
Бұл – тұқым себу, гербицидтерді жыл сайын субсидиялау, егіс жұмыстарын, ЖЖМ және т.б. қолдаулар дәнді дақылдар түсімінің тұрақты өсуін қамтамасыз етпейтінін жанама түрде растайды. Оған көбінесе табиғи-климаттық жағдайлар әсер етеді. 2010-2019 жылдар аралығындағы орташа өнімділік 12 ц/га болды.
Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола облыстарын қарастырсақ және салыстырсақ, өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығына субсидия бөлу біркелкі емес екенін көреміз. 2019 жылы осы облыстарда мал шаруашылығына субсидия 34,5, 29,7 және 41,4%, ал орташа 35,2% болды. Салыстыра отырайық, өсімдік шаруашылығына субсидиялар орта есеппен 64,8%, облыстар бойынша СҚО 65,5, Ақмола 70,3 және Қостанай 58,6% болды. 2020 жылы мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы арасындағы алшақтық 32,7/67,3% пропорцияда ұлғайды. Бұл облыстарда өсімдік шаруашылығына баса назар аударылуда (субсидиялардың 60%-дан астамы өсімдік шаруашылығын дамытуға беріледі). Республика бойынша субсидияларды бөлу өсімдік шаруашылығы пайдасына қарай 51,9:48,1%-дай көлемде теңестіріледі.
Қазақстандағы халықаралық қаржы корпорациясының (IFC) және Дүниежүзілік банктің жеке секторын диагностикалау нәтижелері бойынша есепте (2017 жылғы желтоқсан) бидайды тиімсіз өндірудің себептерінің бірі көрсетілген. Ол: қаржылық қиындықтарға тап болған ірі компаниялар, әдетте ол мемлекеттік компаниялар болып келеді, сонымен қатар саяси маңызы бар көптеген тұлғаның араласуы инвестицияларды тежейді және өте төмен өнімділікке әкеледі. subsidies.qoldau.kz ресурсы жасаған талдауда 2019 жылы да елдің кейбір аймақтарында гектарлап субсидиялау болғанын көрсетеді. Естеріңізге сала кетейік, 2007 жылы тыңайтқыштарға, химикаттарға және ЖЖМ-ға субсидиялар гектарлап төлем жасау енгізілген еді. Министрліктің тиімсіз субсидия шараларын алып тастауына 18 жыл қажет болды.
Мал шаруашылығын субсидиялаудың жаңа ережелерінде «сары себеттің» субсидиялары бекітілді. АӨК-дегі көптеген компанияны субсидиялаудың осы ережелері қанағаттандырады деп сеніммен айтуға болады. Пандемия кезіндегі жағдай да әсер етпей қоймады. Егер тікелей субсидияларды алып тастағанда, бос қаржыны қайда жұмсауға болады деген жайт та назар аударуды қажет етеді.
Мемлекеттік сектордың тиімділігі және қаржы бөлу
«ҚазАгро» холдингінің қызметін бидай өндірісінің тиімділігін растайтын жақсы кейс деуге болады. АӨК-ті 323 млрд теңгеге қаржылай сауықтыру барысында АӨК 117 субъектісінің 63-і үш ірі компаниялар тобына тиесілі («Алиби» ЖШС – 37, «ҚазЭкспортАстық» АҚ – 20 және «Иволга» ЖШС – 6) болды. Үш ірі холдинг жалпы соманың шамамен 84%-ын алды.
2020 жылғы 20 қаңтарда өткен ет одағының брифингінде «Атамекен» ҰКП өкілі агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың мемлекеттік үш бірдей бағдарламасы аясында субсидиялауға шамамен екі триллион теңге жұмсалғанын, ал саланың көрсеткіштері өспегенін және әлемнен айтарлықтай артта қалғанын хабарлады.
Қазіргі экономикалық жағдай, әсіресе мұнайдың төмен бағасын ескерер болсақ, Қазақстан экономикасындағы балансты өзгерту үшін жаңа мүмкіндіктер туғызады. Өйткені ауыл шаруашылығы өнімдері сияқты басқа да сыртқы сауда тауарлары да халықаралық нарықтарда арзандай түседі. Мал шаруашылығы саласы 48,1% субсидия алады. Мал шаруашылығы саласын талдау барысында оның дәнді дақылдардың шығымымен салыстырғанда анағұрлым тұрақты өскенін байқадық, алайда өсімдік шаруашылығына бәрібір тікелей тәуелді.
Мал шаруашылығында ұзақ уақыт бойы тұрақты өсім болғанмен, оған мұрындық болған ішкі сұраныс еді. Мал шаруашылығы өнімдерінің экспорты әлі де аз. 2005 жылы – 77 млн доллар (экспорттың 0,31%), 2015 жылы 145 млн (0,36%) болды. 2019 жылы азық-түлік тауарлары экспортының үлесі 5,9%-ға дейін өсті. Қазақстан бірқатар тауар тобы бойынша экспорт көлемін арттыруға қол жеткізді, бұл ретте мал шаруашылығында айтарлықтай өсім болды (47,8%). Мал шаруашылығын одан әрі дамыту көптеген факторға байланысты. Атап айтқақ: сапалы жем-шөп базасы, жануарлар тұқымының асылдығы және қаржылай қолдау.
Қазақстандағы болашағы зор саланың бірі – етті мал шаруашылығы. Қазақстан әлемдік нарықтағы экспорттаушы елдер арасында 0,01% үлесімен 17-орында (2019). 2019 жылдың соңына дейін 60 мың тоннадан астам өнім экспортталды. Ет одағы өкілдерінің мәлімдеуінше, бұл көрсеткішке 2016 жылы «Сыбаға» бағдарламасы аясында қол жеткізілуі тиіс еді. 2011-2012 жылдары мал шаруашылығында жаппай сәйкестендіру жүргізілген соң мал басы бойынша қате деректерге байланысты 3 жыл кідіріс болды. Ірі қара мал басы 1,5 млн болды. Етке өткізілетін мал шаруашылығы саласы отандық мал басының аздығы, ветеринариялық қадағалаудың әлсіздігі, жем-шөп базасының нашарлығы және табиғи-климаттық жағдайлар секілді проблемаларды бастан өткізіп келеді.
Етті және сүтті мал шаруашылығының субсидиялар мен ішкі құрылымға қаншалықты тәуелді екенін анықтау үшін бұл саланы тереңірек қарастырайық. Мал басының басым бөлігі жеке қосалқы шаруашылықтарда (ЖҚШ), ал ішкі нарықта еттің едәуір көлемі сүтті тұқымдар есебінен қамтамасыз етіледі. Мал шаруашылығы саласын мал түрлері бойынша талдау және шаруашылықтардың түрлі санаттарының үлесі: 2004 жылы ІҚМ жалпы басы – 4871,0 мың бас, оның ішінде ЖҚШ – 4175,8 мың бас (76,6%); 2010 жылы – 6493,0 мың бас, оның ішінде ЖҚШ – 5326,4 мың бас (82,4%).%); 2016 жылы – 6253,8 мың бас, оның ішінде ЖҚШ – 3922,0 мың бас (62,7%); 2019 жылы – 8205,5 мың бас, оның ішінде ЖҚШ – 8335,7 мың бас (55,7%). Ірі шаруашылықтарда 2002 жылдан бастап 2019 жылға дейінгі кезеңде жалпы мал басына тиісінше мал басы 7,0-ден 9,1%-ға дейін өсті. Сол кезеңде мал басының көбеюінің ең жақсы көрсеткіштері – шаруа (фермерлік) қожалықтарында – 4,5%-дан 35%-ға дейін болды.
2018 жылы етті мал шаруашылығын дамытудың 2018-2027 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды. Бағдарламаны жүзеге асыру барысында әрқайсы 100 бас ірі қара малға арналған тағы 80 мың отбасылық ферма құрылады. Бағдарлама 2027 жылға дейін тағы 400 мың адамды жұмыспен қамтамасыз етеді. Бағдарлама отбасылық фермаға негізделген. Қарапайым халық үшін қолжетімді минимал қаржы салып, оңай басқарылатын бизнес.
Дүниежүзілік банктің ақпараты бойынша, Қазақстанның ет-сүт өндірісінің шамамен 80%-ы шағын өндірушілерге (шағын жеке және шағын ресми өндірушілерге) тиесілі. Осы салаға сәйкес келетін ресми және бейресми нарықтарда сатылады. Мұндай шағын өндіріс өнімділіктің төмендігімен, қосылған құн және сапа стандарттарымен түсіндіріледі. Алайда, нарықтағы баға бұл қызметті бизнес ретінде немесе үй шаруашылығының табысына қосымша кәсіп ретінде айналысуға тартымды етеді.
Халықаралық тәжірибе
Еуропа елдеріндегі АӨК дамытудың басты ерекшелігі – кәсіпкерлердің кооператив түрінде болуы және өзін өзі ақтамайтын салаға мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуінде. Халықаралық тәжірибе бойынша мал шаруашылығы саласын 80%-ға дейін субсидиялау бар. Бұл мал азығын өндірушілерді қамшылап, өсімдік шаруашылығында жұмыс істейтін шаруашылықтарды мал шаруашылығының қосымша құнының тізбегіне кіруіне итермелейді.
2016 жыл ауыл шаруашылығы үшін маңызды жыл болды. АШМ-нің 16-шы басшысы Асқар Мырзахметов еді. Осы кезеңнен бастап салалық министрліктің барлық ақпарат алаңы ауылдық жердегі тұтыну кооперативтері идеясына толы. Халықаралық тәжірибе мен халықаралық институттардың ұсыныстары құлақтарына жетті.
Тұтыну кооперативтері төмен пайыздық мөлшерлемелер бойынша субсидияларға, кепілсіз несиелерге қол жеткізді. Бұл бірден жеке кәсіпкерлер, ұсақ өндірушілер мен жеке үй иелері тарапынан үлкен қызығушылық тудырды. 2017 жылы сегіз облыста (Ақмола, Жамбыл, Қарағанды, Атырау, Қызылорда, Павлодар, Алматы және Ақтөбе) 665 жаңа тұтыну кооперативі құрылды. Кооператив мүшелері тұқым қалыптастыру жайлы білім беру бағдарламасына қатысып, аналық басы үшін 18 мың теңге, асыл тұқымды бұқаны сатып алу және ұстау үшін 250 мың теңге алды. Қаржылай қолдау қоры арқылы олар кепіл ретінде өздері алатын жабдықтарды қойып, кепілсіз несиелер алды.
Қазақстандағы ірі фермалардан тұтыну кооперативтеріне қайта басымдық беру идеясымен көп адам келісе алмады. 2017 жылдың желтоқсан айында Асқар Мырзахметов қызметінен алынды.
2020 жылдың шілдесінен бастап асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытуды, мал шаруашылығы өнімінің өнімділігі мен сапасын арттыруды субсидиялаудың жаңа қағидалары енгізілді. Субсидиялар бойынша ірі фермалардың артықшылығы айқын. Тұтыну кооперативтері мен 50-ден жоғары мал басы бар шаруашылықтар үшін сүт өндірудің өзіндік құны бір деңгейде. Бір литр сүт – 20 теңге. 400 және 600 бас сиыр басы бар шаруашылықтарға литр тиісінше 30 және 45 теңге болып тұр.
Бұған бейресми түрде «шағын кәсіпорындарды мал басын көбейту және асылдандыруға ынталандыру» деген түсінік берілді. Алайда, бұл субсидия негізгі көрсеткіш емес және жер мен еңбек ресурстарымен, қаржылық қолжетімділікпен, жем-шөп базасымен бір деңгейде тұра алмайды. Субсидиялау сомасын мал басының саны бойынша бөлу негізінен дұрыс емес, өйткені ол сапалық көрсеткіштерді емес, тек сандық көрсеткіштерді арттыруға мәжбүр етеді (салмағы, бір мал беретін сүт).
Субсидиялаудың назар аударуға тұрарлық тағы бір бағыты – селекциялық және асылдандыру жұмыстарын жүргізу немесе «тұқым қалыптастыру». Бұл – асыл тұқымды бұқаны сатып алу, асыл тұқымды сиырларды ұрықтандыру, осылайша ұрпақтарының сапасын арттыру деген мақсатты көздейді. Біздің ойымызша, бұл тәсіл тек ет бағытында ғана қолданылады да, сүтті мал басының азаюына және сүт өнімдерінің тапшылығына әкеледі.
Қорытынды
Ұзақ уақытқа төмен пайызбен субсидиялау мен кепілсіз несие беру – АӨК-ті дамытудың негізгі тетіктері. Бірақ, біздің ойымызша, субсидиялау механизмінің өзіне түзетулер енгізу керек.
Біріншіден, ауылдық жерлердегі тұтыну кооперативтері мүшелерін субсидиялаудың барлық қолданыстағы тетіктеріне ірі шаруашылықтармен бірдей қосу керек. Тұтыну кооперативтерін сүтті сиырларды қолдан ұрықтандыруға пайдалану міндетінен босату қажет, өйткені бүгінгі күні өңірлерде білікті ұрықтандырғыштары бар қолдан ұрықтандыру пункттерінің дамыған желісі жоқ.
Екіншіден, «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасының бағытын 10-15 жылға, төмен пайыздық мөлшерлемелермен (қарыздың бүкіл кезеңіне 4-6%-дан аспайтын) кепілсіз несие беретіндей етіп қайта бағдарлау ұсынылады. Несие мақсаты және әртүрлі меншіктегі тауарлық фермалар үшін ауыл шаруашылығы үшін жабдықтар сатып алу болуы керек.
Үшіншіден, жергілікті атқарушы органдар отандық өнім үшін базарлар мен сауда үйлеріндегі сауда нүктелерін ұйымдастыру бағытында іс-шаралар жүргізуі қажет.
Төртіншіден, дайын өнім сапасының ұлттық стандарттарын халықаралық стандарттарға келтіру және өндірушілердің талдауларға қолжетімділігін қамтамасыз ету қажет. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер құзыретін арттыру мақсатында ҒЗИ мен университеттер базасында ғылыми-өндірістік мектептер құру қажет.
Social Media