Әйелдер кәсіпкерлігі ШОБ секторындағы жұмыс орындарының 31,4%-ын және Қазақстанның ЖІӨ-нің 14,6%-ын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік қолдау құралдарына ие бола отырып бизнесі жүргізудің ерекшелігі мен әйелдердің қандай кедергілерге кез болатыны жайлы Ekonomist.kz сарапшысы, ҚР БҒМ ҒК Экономика институтының аға ғылыми қызметкері, PhD Зайра Сәтбаева зерттеді. Зерттеудің бірінші бөлімінен Қазақстандағы әйелдер кәсіпкерлігін мемлекеттік қолдау формасы мен ерекшеліктері туралы біле аласыздар.
Мемлекеттік қолдау құралдары
2020 жылғы деректер бойынша Қазақстанда әйелдер басқаратын кәсіпорындардың үлесі – 28,3%. Олардың басым бөлігін осы сектордағы жұмыс орындарының 31,4%-ын және елдің ЖІӨ-нің шамамен 14,6%-ын қамтамасыз ететін шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері құрайды.
Кәсіпкерлік саласындағы әйелдердің экономикалық мүмкіндіктерін кеңейту гендерлік теңдікке қол жеткізуде, әйелдер арасындағы кедейлікпен күресте және әйелдер жұмыссыздығы проблемасын шешуде маңызды мәнге ие болады. Қазақстан бұл бағытта белсенді саясат жүргізуде.
Бүгінде әйелдер кәсіпкерлігін қолдау құралдары Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған «Еңбек», «Жұмыспен қамтудың 2020-2021 жылдарға арналған жол картасы», «Бизнестің жол картасы –2025» сияқты мемлекеттік бағдарламалар мен халықаралық ұйымдар, «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қорының түрлі бағдарламалары арқылы жүзеге асуда. Пандемия кезінде шағын және орта бизнесті (ШОБ) қолдау шаралары салыққа жеңілдік, қаржы ұйымдарының қарыз алушыларын қорғау және пандемияға байланысты жұмыссыздыққа тап болған азаматтарды қолдау жағынан қамтыды.
Мемлекет қабылдаған шаралар өз жемісін берді. Атап айтқанда, әйелдер басқаратын кәсіпорындардың үлесі артты. Мәселен, 2010-2020 жылдар аралығында әйелдер басқаратын кәсіпорындардың үлесі Қазақстанда 26,1%-дан 28,3%-ға дейін, оның ішінде кәсіпорындардың көлеміне қарай өсті.
Ірі бизнестегі әйелдердің саны өсіп келе жатыр десек те, әлі де төмен деңгейде. 2020 жылы әйелдер ірі кәсіпорындардың тек 17,9%-ын басқарды. Сол жылы әйелдер Қазақстанның шағын кәсіпорындарының 28,3% және орта кәсіпорындарының 33,2% басқарды. Әйелдер басқаратын кәсіпорындардың көбі Қостанай облысында (29,6%), Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларында (29,3%), ал азы Түркістан облысында (24,0%) тіркелген.
Қазақстандағы әйелдер кәсіпкерлігінің 3 айрықша ерекшелігі
1. Әйелдер бизнесі – шағын бизнес
Әйелдер басқаратын кәсіпорындардың көп бөлігі – ШОК субъектілері. 2020 жылғы 1 қаңтарда Қазақстанда 1 330 244 ШОК субъектісі жұмыс істеді, оның 575 524-ін (43,3%) әйелдер басқарады. Әйелдер басқаратын субъектілердің ең көбі Алматы, Нұр-Сұлтан қалаларында және Алматы облысында. Солтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан және Ақмола облыстарында әйел кәсіпкерлердің аз екені байқалады.
Қазақстандық жеке кәсіпкерлердің жартысынан астамы (52,6%) – әйелдер. Олар сондай-ақ Қазақстанның ШОК саласында заңды тұлғалардың 28,1%-ын және шаруа (фермерлік) қожалықтарының (ШФҚ) 24,5%-ын құрайды. Әйелдердің көпшілігі (78,2%) бизнесті жеке кәсіпкер ретінде жүргізуді жөн көреді, тек 12,7%-ы заңды тұлға ретінде тіркелген. Жеке кәсіпкерлердің төрттен бір бөлігі және заңды тұлғалардың жартысы өз қызметін Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларында жүзеге асыруда.
2. Әйелдер бизнесі – қызмет көрсету саласы
Әйелдер білім беру (68,4%); жылжымайтын мүлікпен байланысты операциялар (60,4%); қонақ жайғастыру және тамақтану қызметтері (57,9%); көтерме және бөлшек сауда, автомобиль мен мотоцикл жөндеу (55,25); денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер саласындағы (53,9%) қазақстандық ШОК субъектілерінің жартысынан астамын басқарады.
Тау-кен өндіру өнеркәсібі және карьерлерді қазу (13,5%); көлік және қоймаға салу (17,0%); электрмен жабдықтау, газ, бу беру және ауа баптау (18,1); құрылыс (19,8%) сияқты салалардағы әйел ШОК субъектілері өте аз.
Жұмыс істеп тұрған, әйелдер басқаратын кәсіпорындардың ішінде ең көбі көтерме және бөлшек саудамен байланысты кәсіпорындар – 244 821 (42,5%); өзге де қызмет түрлерін ұсыну – 92 606 (16,1%); ауыл, орман және балық шаруашылығы – 60 202 (10,5%), жылжымайтын мүлік бойынша жасалатын операциялар – 49 085 (8,5%) болып тұр. Әйелдер мемлекеттік басқару және қорғаныс, міндетті әлеуметтік қамсыздандыру бойынша 100 кәсіпорынның 26-ын әйелдер басқарады. Қазақстанда әйелдер кәсіпкерлігінің маманданғаны байқалады.
Қазақстандық кәсіпкер әйелдер негізінен рентабельділік жағынан жоғары деңгейде емес, экономиканың үшінші секторында бизнес ашқан. Қазақстан экономикасының көлеңкелі секторының негізгі үлесі «әйелдер» саласына тиесілі екенін де атап өткен жөн.
3. Әйелдер бизнесі – экономикалық және әлеуметтік маңызы бар бизнес
Әйелдер басқаратын кәсіпорындары бар салалар әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған. 2020 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша, олар ШОК секторындағы жұмыс орындарының 31,4%-ын қамтамасыз етеді. Абсолюттік мәнде бұл – 1 066 828 адам. Мәселен, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер саласындағы ШОК субъектілерінде жұмыс істейтіндердің 60,3%-ы әйелдер басқаратын ШОК субъектілеріне тиесілі. Олар көтерме және бөлшек сауда саласында 45,3% және қаржы және сақтандыру қызметі саласында 43,9% жұмыс орындарын қамтамасыз етеді. Әйелдер ашқан ШОК кәсіпорындарында қызметкерлер саны осы сектордағы ел бойынша орташа есеппен салыстырғанда аз.
Өнеркәсіп және өнер, ойын-сауық және демалыс сияқты салаларда ШОБ кәсіпорнындағы қызметкерлердің орташа саны елдегі «әйелдер» деңгейінен екі және одан да көп есе асып түседі. Бұл көрсеткішке жақын, бірақ аз мөлшерде арту қаржылық және сақтандыру, көлік және қойма, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер сияқты салалардан басқа салаларда да байқалады. Аталған салалардағы көрсеткіштер бірдей.
ШОК субъектілерінің өнім шығаруының гендерлік жағынан деректерінің болмауына байланысты, елдің ЖІӨ-сіне әйелдер кәсіпкерлігінің үлесін бағалау үшін мынадай есеп жүргізу ұсынылады. 2019 жылғы деректер бойынша елдің ЖІӨ 69 532 626,5 млн теңге, ШОК субъектілерінің сол кезеңдегі өнімі — 32 386 960 млн теңге, демек, елдің ЖІӨ-ге ШОК үлесі 46,6%. 2020 жылғы 1 қаңтардағы есеп бойынша, әйелдер басқаратын ШОК кәсіпорындарында 1 066 828 адам, ал ерлер басқаратын кәсіпорындарда 2 331 958 адам жұмыс істегенін ескере отырып және осы кәсіпорындарда еңбек өнімділігі бірдей деп болжаған жағдайда, әйелдер басқаратын ШОК субъектілерінің шығарылымы шамамен 10 120 925 млн теңге, яғни елдің ЖІӨ-сіне әйелдер кәсіпкерлігінің үлесі шамамен 14,6% деп қорытынды жасауға болады.
Осы зерттеудің нәтижелері Еуропа қайта құру және даму банкінің (ЕҚДБ) «Бизнестегі арулар» бағдарламасының сарапшы-үйлестірушісі Евгений Сон мен Іскерлік әкімшілік бойынша PhD, Гендер, экономика және социум бойынша жаттықтырушы және консультант Анастасия Липовка қатысқан талқылауға негіз болды. Сұхбат жазбасы Ekonomist YouTube арнасына салынған.
