Медициналық сақтандыру — әсіресе, міндетті медициналық сақтандыру жүйесін (МӘМС) енгізуге байланысты Қазақстандағы мемлекеттік саясаттың аса маңызды және көбірек талқыланатын тақырыптарының бірі. 1997-1998 жылдары медициналық сақтандыруды енгізудің алғашқы әрекеті тез және шулы түрде құпталмады. Мәселені қайта талқылау әрекеті 2000-жылдардың екінші жартысында жасалды және содан кейін бірқатар шикі жұмыстар қалды. Сол кезеңде денсаулық сақтау саласының медициналық сақтандыруға көшуіне дайындықты өздеріне алған институттарды қалыптастыру үдерісі басталды. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің Медициналық қызметке ақы төлеу комитеті (МҚАК) қайта құрулардың өзегі болды, оның бірінші төрағасы және өзгермейтін идеологиялық жетекшісі Салидат Қайырбекова болды.
2014 жылғы қаңтардан бастап Комитет базасында міндетті медициналық сақтандыру жүйесінің (МӘМС) қолданыстағы нұсқасы іске қосылды. Бұл үдеріс әлі күнге дейін созылуда. Бүгінде біз 2020 жылдан бастап толыққанды режимде жұмыс істеуге дайын жеткілікті түрде терең пысықталған модельге ие болдық.
Медициналық сақтандыру пазлында әлі күнге дейін жоқ нәрсе — бұл МӘМС-тің ерекше белгілерін анық түсіну. Бұл міндеттердің бұлыңғырлануы қаупін тудырады. Ол үшін біз МӘМС енгізу пайдасына ең көп таралған дәлелдерді талдаймыз және оларға баға береміз.
Мемлекеттің риторикасынан және сарапшылардың пікірлерінен МӘМС мәнін ‒ Қордың паровозына артық (толықтай дербес) вагондарды тіркеуге талпыныс екенін түсінеміз.
№ 1-гипотеза. Медициналық сақтандыру денсаулық сақтау жүйесіне қосымша ақша әкеледі.
Факт: денсаулық сақтаудың қаржыландыру көлемі сақтандыру жүйесімен байланысты емес.
Егер бюджет моделімен салыстырсақ, ақша көзі біреу ‒ жеке тұлғалардың бюджеттегі салықтары не сол жеке тұлғалардың қордағы жарналары. Мәселе тек осы аударымдардың атаулылығында: бюджетке немесе қорға (ҚР-да — Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры; ӘМСҚ) төлейтінімізде. Бюджеттік модельде, алдымен, жалпы бюджет құрылады, содан кейін ол салалар арасында бөлінеді. Медициналық сақтандыру кезінде денсаулық сақтау қор жинайтын дәл сол соманы бюджеттен толық ала алмайды. Өйткені мемлекет экономикалық және қаржылық шешімдерді барынша прагматикалық түрде қабылдайды.
2020 жылдан бастап денсаулық сақтауды қаржыландыру айтарлықтай артатыны рас. Бұл инфляцияға жұмсалатын шығыстарды индекстеумен, жаңартылған әлеуметтік саясатпен (халықтың әлеуметтік осал топтарын қаржылық қолдауда көрініс табатын), бюджетте бос қаражаттың болуымен, Денсаулық сақтау министрлігінің сала проблемаларын дұрыс қорғауымен байланысты болуы мүмкін. Бірақ «МӘМС жүйесіне ақша ағынының» мұнда еш қатысы болмайды.
№ 2-гипотеза. Сақтандыру кезінде мемлекеттің, қызметкердің және жұмыс берушінің денсаулық үшін ортақ жауапкершілігі пайда болады. Оның ішінде, қаржылық та. Тиісінше, масылдық үшін мүмкіндіктер азаяды.
Факт: бюджеттік модельде де ортақ жауапкершілік бар. Сөз денсаулық сақтауды қаржыландыру үшін жауапкершіліктің ауыртпашылығын ауыстыру туралы болып отыр.
Шынында да, екі үлгіде қаражат экономикалық белсенді халықтан жиналады. Қауіп- қатерлерді араластыру (пулинг) және «бай кедей үшін, дені сау науқас үшін төлейді» қағидаты да бюджеттік жүйеде іске асырылған. Сақтандыру кезінде өз денсаулығын қадағалауға қосымша уәждеме пайда болмайды, өйткені жарна мөлшері денсаулық жағдайына байланысты емес, мысалы, бұл АҚШ-та іске асырылған.
Бұл ретте МӘМС денсаулық сақтауды қаржыландыру тапшылығының ықтимал себептерінің тізбесін кеңейтеді: аударымдарды жинаудың төмендігі қосылады. Осылайша, жауапкершілік мемлекеттен біртіндеп халыққа ауысады.
Масылдық жағдайға келетін болсақ, денсаулық сақтау саласында бұл мәселе мемлекетті қатты толғандырады деп ойламаймын.
Факт: тетікті қамтамасыз ету міндеті тұр: медициналық көмекке (сондай-ақ, зейнетақы жүйесі мен әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің игіліктеріне) қолжетімділікті шектеу арқылы бейресми жұмыспен қамтылған халықтың «қалтарыстан» шығуына себепші болу.
Жаһандық тұрғыда, бейресми секторды барынша азайтуға ұмтылу ‒ дамудың оң және өркениетті бағыты. Іс жүзінде барлығы экономикалық реформалар кешені қабылданатынына байланысты болады.
№ 3-гипотеза. МӘМС енгізумен бірге жеке клиникаларға мемлекеттік тапсырыс кеңейтілетін болады. Бұл бәсекелестіктің өсуіне және медициналық қызметтердің сапасын арттыруға алып келеді.
Факт: жеке клиникаларға бөлінетін мемлекеттік тапсырыс көлемінің МӘМС-ке қатысы аз.
Шынында да, МӘМС енгізілгенге дейінгі 2014-2015 жылдары тұрақты көмекке мемлекеттік тапсырыстағы жеке жеткізушілердің үлесі 30%-ке дейін, ал жекелеген бағыттар бойынша-80%-ке дейін құрады. Көлемдерді бөлу және қазіргі заманғы тетіктердің көмегімен ақы төлеу де МӘМС айрықша құзыретінде емес: денсаулық сақтауды қаржыландырудың негізгі реформалары 2009-2014 жылдар кезеңінде жүргізілді.
Факт: «жоғары бәсекелестік = жоғары сапалы медициналық көмек» формуласына келетін болсақ, бұл ‒ пікірталасты пайымдау. Экономикалық теорияның оқулықтарында, нарық туралы бөлімнің басында денсаулық сақтау толық бәсекелі емес нарықтарға жататыны айтылады, сондықтан бұл салаға жалпы экономикалық тұжырымдардың қолданысы аз болып келеді.
Жоғарыда келтірілген екі себеп бойынша, медициналық көмек көрсетуге жеке сектордың қатысуын кеңейту өзекті мәселеге жатса да, бірақ МӘМС-пен тікелей байланысты емес.
№ 4-гипотеза. Сақтандыру клиникалар қызметінің тиімділігін жылдамдатады және науқас үшін «күрестің» күшеюіне әкеледі.
Факт: МӘМС коммерциялық құрамдас бөлік болмайды, ал пациенттің медициналық ұйымды еркін таңдау тетігі 2014 жылы енгізілді.
Сонда да МӘМС медициналық ұйымдардың тиімді қызметіне дем береді. Бұл, көбінесе, бас мамандардың үміт етуімен байланысты болады: ӘМСҚ — таза мемлекеттік емес құрылым, ауруханаларды кредиторлық берешектің өсуінен «құтқаруы» міндетті емес, осы ретте, келісім-шарттарды қатаңырақ жазып, емделген жағдайларды мұқият сараптамадан өткізеді.
№ 5-гипотеза. МӘМС кезінде кепілдіктер егжей-тегжейлі талданады және көмек пакеттері нақтыланады.
Факт: пакеттердің ұқсас егжей-тегжейлі талдануы бюджеттік модельде де мүмкін. Тағы бір нәрсе, кепілдіктерді егжей-тегжейлі талдау бойынша шын мәніндегі үлкен жұмыс МӘМС-ке дайындық аясында өткізілді. Бұл енгізілген денсаулық сақтаудың ақпараттық жүйелерінің жинақталған әлеуетінің арқасында мүмкін болды.
№ 6-гипотеза. МӘМС арқасында инфрақұрылымға инвестициялар жандандырылады.
Факт: өндіргіш күштерді орналастыру — жергілікті жерлердегі қажеттіліктермен және өңірлердің ерекшеліктерімен айқындалатын үдеріс.
МӘМС-пен байланысты мұнда қарастырудың қажеті жоқ: сақтандыру ағымдағы шығыстарды қаржыландыруға жауап береді, ал күрделі шығыстарды мемлекет бюджеттік бағдарламалар немесе жеке инвесторлар арқылы қаржыландырады. Ал инвесторлар жаһандық мәселелерге — нарықтың тұрақтылығына, валюталардың реттелуі мен бағамына, бизнестің шектеулілігіне негізделе отырып, шешімдер қабылдайды.
Қорытындылар
Денсаулық сақтау министрлігінің МӘМС-ті енгізу шеңберінде және байланыстыруда қолданатын шаралар кешені маңызды.
Бұл тұрғыда, МӘМС барлық жүйедегі өзгерістердің катализаторы болды: клиникаларда ұлттық деңгейдегі ақпараттық жүйелер мен медициналық ақпараттық жүйелерді (МАЖ) дайындау, қаржыландыру тетіктерін дамыту, жоспарлау және сатып алу үдерістерін жетілдіру және т.б.
