2020 жылғы мамыр айының басында 2019 жыл бойынша некеге тұру және ажырасуға қатысты ресми статистикалық деректер жарияланды. Өсу қарқынын бағамдап, неке қатынастарына тән тенденцияларды анықтау үшін екі онжылдықтың деректерін салыстырдық, үш негізгі кезеңге – 1999, 2009 және 2019 жылға назар аудардық. Бұл уақытта халықтың саны шамамен 4 миллионға артқан, 1999 жылы қала халқы ауыл халқынан 13% көп болса, қазір бұл көрсеткіш – 18%.
Неке
Халықтың жаппай көші-қонымен сипатталған 1990 жылдардағы демографиялық күрделі кезең тек 2000 жылдардың басында ғана тұрақтанды. Бұл уақытта туу жағдайы түзелді, көші-қон ағыны тұрақтады, неке қисығы дамудың оң деңгейіне шықты, бұл өсім 2013 жылға дейін сақталды (жылына 168,4 мың неке). 2014 жылдан бастап қазақстандықтардың заңды некеге тұруы сиреді және 2018 жыл ең төменгі деңгей болды (137,7 мың неке), бұл жылы соңғы он жылдағы ең төмен көрсеткіш тіркеліп, 2006 жылғы көрсеткішке шамалас болды (137,2 мың неке). 2019 жылы жағдай сәл-пәл өзгеріп, тіркелген неке саны 139 мыңға жетті.
Жиырма жылдық кезеңдегі негізгі тенденциялардың бірі – қала және ауыл тұрғындары арасындағы некеге тұру айырмасының артуы. 1999 жылы қала мен ауыл арасындағы тіркелген неке санының айырмасы 16,8% болса, 2009 жылы бұл көрсеткіш 21,7% болды, ал 2019 жылы айырма 40%-ды көрсетті (қалалықтар басым). 2019 жылы ауыл тұрғындарының некеге тұруы төмендеп, 2002 жылғы көрсеткішпен теңесті.
Қазақстанда некеге тұрудың жалпы төмендеуінің түрлі себебі айтылады, соның ішінде әлеуметтік-экономикалық және демографиялық себеп те бар. Ауылдық жерлер туралы айтатын болсақ, мұндағы негізгі фактор экономикалық болуы мүмкін, өйткені қала мен ауылдың дамуында айтарлықтай айырма бар. Ауылдық жерлерде жұмыспен қамту деңгейі төмен және табыс та аз. Қазіргі кезде Қазақстанда халқының саны 500 адамнан көп 6,5 мың ауыл бар, олардың көбінде мектеп, фельдшерлік қызмет сияқты өркениет жоқ, тіпті көмек қажет бола қалған жағдайда қалаға алаңсыз жеткізе қоятындай жол да жоқ. Тұрмыс жағдайына қанағаттанбаған (соның ішінде некеге тұратын жастағы) жастардың қалаға қоныс аударуы түсінікті де, ал қалада 2000 жылдардан бері жұмыс орны көбеюде.
Некеге тұрудың жалпы азаюына әсер еткен демографиялық себеп ретінде соңғы жылдары некеге тұрып жатқандардың негізгі үлесі 24-29 жастағылар екенін айтсақ болады, олардың тууы 1990 жылдардағы туу көрсеткіші күрт төмендеген мерзімге тұспа-тұс келді. Мұндай жағдай 2000 жылдарға дейін жалғасты. Бұл жастағылардың саны аз. Бұл нұсқаға сүйенсек, некеге отыру үлесі 2000 жылдан кейін туылғандар белсенді некелесу жасына жеткенде (24-29 жас) басталады деп түйін жасауға болады. Сонымен бірге, 2014 жылдан бері байқалып келе жатқан некелесудің төмендеуі алғашқы некеге тұру жасының ұзаруымен де байланысты. 1999 жылдан бергі жиырма жыл ішінде еркектердің де, әйелдердің де некеге отыруы екі жасқа дейін артқан.
Отбасы-неке қатынасындағы тағы бір тенденция – бірұлтты некелермен салыстырғанда этникааралық некелердің азаюы. Азаю деңгейі көбінесе өңірге және ол жердің этникалық құрамына байланысты, дегенмен, этникааралық некелердің азаюы жалпы ел көлемінде байқалады. Кеңестік кезеңде түрлі ұлт өкілдері арасындағы некелесу артқаны белгілі, ал 1990 жылдардан бастап керісінше, азайып келеді. Мұның жалғасуы ұлыстар арасындағы дистанцияның артуына алып келеді, бұл ел үшін аса жағымды фактор болмауы мүмкін.
20 жылда некелесу саны бойынша көшбасшы өңірлер де өзгерді. Көш басындағы үш өңір қатарында Алматы қаласы бар. Айта кетерлігі, 1999 жылы Алматы жеке-дара көшбасшы болса, 2019 жылы миллион тұрғыны бар қалалар көш басына шығып, облыстарды кейінгі позицияға ысырған.
1-кесте. Неке саны бойынша Қазақстандағы алғашқы 3 өңір
| 1999 жыл | 2009 жыл | 2019 жыл |
| Маңғыстау облысы – коэф. 7,39
Алматы қ. – коэф. 6,88 Атырау облылы – коэф. 6,7 |
Нұр-Сұлтан қ. – коэф. 10,69
Атырау облысы – коэф. 10,40 Маңғыстау облысы – коэф. 10,17 |
Нұр-Сұлтан – коэф. 10,22
Алматы қ. – коэф. 9,46 Шымкент қ. – коэф. 8,03 |
Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК
Ажырасу
Неке бұзу саны артып келеді. Соның ішінде ауылдық жерлерде артып отырғанын байқауға болады, ажырасудың көп бөлігі ауылға тиесілі, дәлірек айтсақ, 1999 жылдан бері 2 есеге дейін артқан. Бұл ауылдағы күрделі экономикалық жағдаймен де байланысты. Үкімет «Нұрлы жер», «Ауыл – Ел бесігі» және «Еңбек» сияқты ірі бағдарламалардың көмегімен ауылдың әлеуетін дамыту шараларын қолға алғанымен, 2019 жылғы көрсеткіш бойынша жастардың 40%-ы ауылдан жұмыс таба алмай, қалаға көшуге мәжбүр. Осы және өзге де факторлар некелесудің төмендеуімен қатар, ажырасудың артуына да ықпал етіп отыр.
Ажырасудың негізгі үлесі ірі қалалар мен еліміздің солтүстік өңірлеріне тиесілі. 20 жыл ішінде ажырасу деңгейі жөнінен Павлодар облысы көш басында келеді, өңір тек 2019 жылы ғана тіркелген неке санынан ажырасу аз болып, екінші орынға түсті.
2-кесте. Ажырасу деңгейі жоғары өңірлердің үштігі
| 1999 жыл | 2009 жыл | 2019 жыл |
| Алматы қ. – коэф. 2,90
Павлодар облысы – коэф. 2,45 Маңғыстау облысы – коэф. 2,35 |
Алматы қ. – коэф. 3,60
Павлодар облысы – коэф. 3,57 Қостанай облысы – коэф. 3,33 |
Павлодар облысы – коэф. 4,24
Нұр-Сұлтан қ. – коэф. 4,11 Қарағанды облысы – коэф. 3,91 |
Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК
Ажырасушылардың орташа жасы да артып келеді. 1999 жылдан 2019 жылға дейін ерлер арасындағы көрсеткіш 3 жасқа, әйелдердікі 2 жасқа артқан. Ажырасушылар арасындағы ең көп кездесетін мерзім немесе отбасылық жұп үшін ең қиын кезең – 5 жылдан 9 жылға дейін бірге тұрған кезең, 1999 бері ажырасудың ең көп мөлшері осындай жұптарға тән (30% дейін).
Әлбетте, бұл еліміздегі неке қатынастары саласындағы жағдайды толық сипаттамайды. Дегенмен, осы қысқа шолудың өзі елімізде неке және отбасы қатынастары тұрақты емес екенін, үнемі өзгеріп тұратынын көрсетеді. Олардың дамуына әлеуметтік-экономикалық жағдай ғана емес, сонымен бірге саяси-демографиялық жағдай да әсер етеді. Бұл екеуі Қазақстандағы отбасы-неке қатынасының қазіргі жағдайын көрсетіп отыр.
