2020 жылғы қыркүйектегі екінші жолдауында ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Әлеуметтік кодекс әзірлеуді тапсырды. Қазақстан үшін бұл – жаңа құжат және оны әзірлеу үшін әлеуметтік саланы реттейтін барлық заңды біріктіру қажет. Қазір ондай заңдар саны 17-ден кем емес (жәрдемақы, атаулы көмек, міндетті әлеуметтік сақтандыру, зейнетақы туралы және т.б.).
Жаңа кодекстің басты міндеті – мемлекеттен кім, қандай жағдайда және нендей көмек ала алатынын нақты бекіту.
Бүгінгі таңда корона дағдарысынан туындаған күйзелістерге байланысты әлеуметтік саясат бүкіл әлемдегі саяси өрістің негізгі ағынына айналуда. Бұл саланың басты міндеті – халықтың осал топтарын қамқорлыққа алу және олардың маргиналдануына жол бермеу, азаматтардың негізгі құқықтарын қамтамасыз ету. Бұл әсіресе көпбалалы отбасылар, жалғызбасты ата-аналар, мүгедектер, қарттар, түрмеден шыққандар және басқа да санаттағыларға қатысты.
Екі апта бұрын экономистердің зерттеулері негізінде құрылған 2020 жылдың әлеуметтік прогресс индексі (Social Progress Index) жарияланды.
Индекс елдердің үш топқа біріктірілген, әлеуметтік даму саласындағы 50-ден астам критерий бойынша жетістіктерін көрсетеді: негізгі қажеттіліктер (бізде 64-орында); әл-ауқат негіздері (63-орын) және адамның даму мүмкіндіктері (87-орын).
Қазақстан осы индексте әлемнің 163 елінің ішінен жалпы 67-орынды иеленді және жалпы алғанда жыл сайын позициясы өсіп келеді. 2019 жылы ел 69-орында болды, ал бір жыл бұрын – 71-орында еді. Алайда, егер ЕАЭО елдерімен салыстыратын болсақ, онда: Беларусь 47-орында, Армения 50-де, Ресей 69-да және Қырғызстан 89-орында.
Қазақстан жақсы санитарлық жағдай жасай білу жағынан өте төменде тұр (118-орын), инфекциялық емес аурулардан мезгілсіз өлім-жітім деңгейі бойынша (153) және басқа да көптеген әлсіз позициялары бар. Қазақстанның әлеуметтік саладағы мықты жақтары – тамақтану мен базалық білімге қол жеткізу, электр энергиясы мен ұялы байланыспен қамту.
Алайда, зерттеу 2020 жылғы дағдарысқа дейін жүргізілгенін ескерген жөн. Ал бұл бүкіл әлем бойынша индексімізді нашарлатып жіберуі мүмкін. Мысалы, ресми деректер бойынша, осы жылы ең төменгі күнкөріс деңгейінен (32 600 теңге) төмен табыс табатын қазақстандықтар саны 4,3%-дан 5,7%-ға дейін артты.
Индекс әдіснамасы көптеген сапалық көрсеткішті қамтымағаны үшін сыналғанына қарамастан, әлеуметтік кодексті әзірлеу кезінде бұл деректерді ескеру маңызды.
Алдағы жылдары талай елдің үкіметін экономикалық өсу көрсеткіштерінен гөрі «әлеуметтік проблемалар» көбірек алаңдатады деп ойлаймын. Жоғарыда көрсеткен индекс экономикалық әл-ауқат үнемі әлеуметтік сала сапасының өсуіне байланысты емес екенін көрсетеді.
Мысалы, АҚШ – мықты дамыған ел. ЖІӨ көлемі бойынша әлем экономикасында бірінші орында. Алайда жыл сайын төмендей отырып, индексте тек 28-орынды алды (2011 жылы олар 19-орында болды). Ал, мысалы, тізімде соңғы орында болған Чадтың ЖІӨ-сі индексте бас жақта тұрған Либерияға қарағанда әлдеқайда жоғары.
2020 жылғы индексте бірінші орын алатын елдердің үкіметтерін әйелдер (Норвегия, Дания, Финляндия, Жаңа Зеландия) басқаратыны туралы қызықты фактіні де атап өтпеуге болмайды.
Жаңа кодекстің пайдасы
Біріншіден, Кодексте қазіргі барлық қолдау шарасы қайта қаралады және толықтырылады деп болжануда. Былайша айтқанда, әлеуметтік саладағы барлық заңнамаға ревизия жүргізіледі. Саланы ретке келтіру мәселесі пісіп-жетілді. Көптеген шешім асығыс қабылданды. Бұл – 2019 жылы азаматтарға жәрдемақы төлеу тетіктерінің екі рет түбегейлі қайта қаралуына түрткі болды. ҚР Еңбек министрлігі өкілдерінің ескертулеріне қарағанда, әлі де қайта қаралады.
Екіншіден, әрине, ақпаратты іздеу жеңілдейді. Бұл – өте маңызды. Алайда, Кодексті жасау кезінде келесі нәрселерді ескерген жөн.
Кодекстің ерекшелігін ескере отырып, оны ұсыну стилін пысықтау маңызды. Бұл бір құжатқа жинақталған заңдар ғана емес, түсінікті баяндалған, жаңа әлеуметтік стандарттарды енгізудің ойға қонымды түрі болуы тиіс. Қыркүйек айында Ресейдің Жоғары Экономика мектебі РФ заңдарының күрделілігіне зерттеу – талдау жариялады. Онда авторлар Ресей Федерациясының заңнамасы 1991 жылдан бастап 30%-ға күрделене түскенін анықтады. Ал бүкіл әлемде заң мәтіндерін жеңілдету және нақтылау жүріп жатыр. Мысалы, АҚШ-та 2010 жылдан бастап жазбаша форманы жеңілдету туралы заң немесе Plain Writing Act қолданылады. Заң қабылдауға қиын және түсініксіз болып көрінген кезде, азаматтардың көпшілігі одан алыстап, өз ережелері бойынша өмір сүреді.
Бірқатар санатты мүлдем қайта қарастыру керек. Мысалы, біздің елімізде «аз қамтылған отбасы» деп жан басына шаққандағы айлық табысы аймақта белгіленген кедейлік шегінен төмен отбасылар деп түсіндіріледі. Ал мұндай тәсілді әлем елдері баяғыда қолданыстан шығарған. Қазақстанда РФ-дағы сияқты күнкөріс минимумы емес, кедейлік шегінің көрсеткіші негізге алынады. Бұл қазақстандық кедей отбасы сол ресейлік отбасынан бірнеше есе кедей дегенді білдіреді. Осы және басқа да көптеген өлшемді қайта қарау қажет.
Кодекс көлемді құжатқа айналатыны анық (Германияда, мысалы, ол 12 том) және қабылданғанға дейін оның әр бағыты мұқият зерттеуді қажет етеді.
Көп адам дағдарыстан экономикалық қиындықтарға тап болғанда әлеуметтік қолдаудың қоғамда қосымша қақтығыстар тудырмайтын икемді моделі қажет. Сол себепті кодекс іс жүзінде өмір сапасының жаңа стандартына айналуы керек.
