Локдауннан 9 ай өткен соң Қазақстандағы іскерлік белсенділік индексі шартты нөлдік белгіден – 50 төмен болып тұр. ҚР Ұлттық банкі жүргізген өлшеулердің қорытындысы бойынша желтоқсан айында экономика бойынша іскерлік белсенділік индексі (ІБИ) 49,0 болып, қарашаның (49,4) бірнеше тармағына қарағанда төмендеді.
Осы жылдың сәуір айындағы локдаун кезеңінде бизнестің бастан кешкен ең төменгі деңгейімен салыстырғанда желтоқсандағы нәтижені қалыпқа келу деп есептеуге болады. Алайда, бұл қалпына келтірудің 2020 жылдың мамыр-желтоқсан айларындағы траекториясына қарасақ, 2021 жылы да қазақстандық өндірушілердің айы өте кеш туады деген қорытынды жасаймыз.
Іскерлік белсенділік индексінің аритмиясы
Іскерлік белсенділік индексі – экономиканың нақты секторындағы жағдайды сипаттайтын және бағыт динамикасын болжауға және іскерлік циклдің бетбұрысын айқындауға мүмкіндік беретін озық көрсеткіштің бірі. Көрсеткіш Ұлттық банк жүргізетін ай сайынғы зерттеу қорытындысы бойынша есептеледі. Оның негізінде респонденттер өз кәсіпорындарының нақты көрсеткіштерінің өзгеруін бағалайтын (жүктеме деңгейі, өндіріс көлемі, жаңа тапсырыстар саны және т.б.) өнеркәсіптегі, қызмет көрсету саласындағы және құрылыстағы кәсіпорындарға жүргізілген сауалнама деректері және алдағы күндері қандай өзгерістер күтетіні көрсетіледі.
Сауалнамаға ірі және орта және шағын бизнес субъектілері де шамамен теңдей қатысады. 2020 жылғы желтоқсанда сұралған кәсіпорындардың жалпы саны – 452, олардың 48%-ы қызмет көрсету, 38%-ы өнеркәсіп, 14%-ы құрылыс нарығынан.
Ұлттық банктің сайтына ІБИ бойынша алғашқы есеп 2019 жылдың қыркүйегінде салынған. Шетелдегі аналогы – PMI индексі (Purchasing Managers’ Index). Қазақстан үшін PMI индексін IHS Markit халықаралық зерттеу компаниясы да есептейді.
2019 жылды өндірушілер оң көрсеткіштермен аяқтады: ІБИ 51,6 көрсетті, ал құрылыста индекс 55,1-ге жетті.
Көктемгі қиындықтан бизнес әлсіреп шықты. Қызмет көрсету секторы ешқашан 50-ден жоғары көрсеткіш көрсетпеді, құрылыс пен өнеркәсіптегі респонденттер ІБИ-да бір реттен қана оң өзгеріс ұсынды. Тіпті құрылыста қараша айында (52,5), содан кейін желтоқсан айында көрсеткіш 50-ден қайта төмендеді (49,5).
Желтоқсан нәтижелері өнеркәсіп саласында жұмыспен қамту деңгейінен басқа барлық компоненттің жақсарғанын көрсетеді. Құрылыста жаңа тапсырыстар азайып, жұмыспен қамту деңгейінің төмендеуіне байланысты құлдырау болды, ал қызмет көрсету саласында жеткізіп беру мерзімінің қысқаруы аясында айлық көрсеткіш 48,7-ден 48,0-ге дейін төмендеді (барлық компоненттер бойынша көрсеткіштер аздап негатив жағына түзелген сияқты).
Құлақтанған пессимистер
Дүниежүзілік банктің 2021 жылғы қаңтардағы «Жаһандық экономикалық перспективалар» атты есебінде көрсетілген болжам бойынша, 2020 жылы 2,5%-ға құлағаннан кейін, биыл ҚР экономикасы 2,5%-ға өсім көрсетуге тиіс. Бұл коронадағдарыстан кейін толық қалпына келу 2022 жылға ойысады дегенді білдіреді.
Алдағы 12 айда бізде ең жақсы дегенде ішкі эпидемиологиялық жағдай мен әлемдегі жағдайға (ОПЕК+ келісімінің тұрақтылығы, Қытайдағы сұраныс жайы да маңызды) назар аудара отырып, негізгі секторларда тауарлар мен қызметтер өндірісінің баяу өсімі тіркеледі деген болжам бар. Дамыған елдердегідей, дағдарыстан шығу динамикасы вакцинацияның қарқыны мен тиімділігіне байланысты болмақ.
Өнім шығаруға тікелей әсер ететін негізгі факторлардың ішіндегі ең маңыздысы бюджет импульсі болады. 2020 жылдың II тоқсанында ЖІӨ-ге бюджет шығыстарының үлесі (номинал бойынша) 31,3%-ға жетті, бұл соңғы 10 жылдағы ең жоғары көрсеткіштердің бірі (жоғары мән 2017 жылдың ІІІ тоқсанында болды. Ол кезде үкімет Халық банк сатып алған БТА-дан құйылған Казкоммерцбанктің теріс активтерін бюджет есебінен сатып алған кезде тіркелген).
2021 жылы бюджеттің шығыс бөлігі аздап қысқарады. Мемлекет білім беру мен денсаулық сақтауға, сондай-ақ әлеуметтік қолдауға арналған шығыстарды ұлғайтуды жалғастырады. Бұл бюджеттік кәсіпорындардың мердігерлері жүктеме мен сұраныс деңгейі туралы алаңдамаса болады дегенді білдіреді.
Өнеркәсіптің экспортқа бағытталған салалары өткен жылғы нәтижелерге қарағандағы өсімге (мұнай жағдайында) немесе әлемдік бағалардың тұрақтануына қарай өндірісті қалпына келтіретін болады. Бұдан басқа, мұнай секторында ірі кен орындары – Теңіз және Қашағанда өндіріс аясын кеңейту жобаларын жүзеге асыру жалғасады.
Көбінесе ішкі өндіріске бағытталған салалар бірқатар ынталандыру факторлары бойынша өсуді жалғастырады. Біріншіден, «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасы аясында жеңіл несиелер көлемі артып келеді, екіншіден, жеке сектордағы өндірушілерді арзан теңге қамшылауда (теңге долларға шаққанда 2020 жылы 2019 жылдағыдан 7,9%-ға әлсіреді).
Сауда және көлік – 2020 жылы локдауннан ең көп зардап шеккен секторлар. Бұлар қатаң шектеу болмауына байланысты қалпына келе бастайды. Бюджет қызметкерлерінің жалақысы мен зейнетақы өсуі сауда саласына қосымша серпін береді. Көлік секторы дағдарысқа дейінгі жолаушылар тасымалы деңгейіне жетуден басқа, Қытай – Еуропа бағыты бойынша жүк транзитінің көлемін ұлғайтатын болады.
