Мария Галушко
Елдегі экономикалық көрсеткіштердің күрт төмендеуіне қарамастан, Қазақстанда лизинг нарығының портфелі 2020 жылы 752 млрд теңге болды. Лизингтің жаңа нарығының көлемі (жыл ішінде лизинг алушыларға берілген лизингтік техникалар құны) 29%-ға ұлғайып, 393 млрд теңгеге жетті. Бұл деректерді Kursiv Research экономикалық шолушы Сергей Домнин жүргізген қазақстандық лизинг нарығын зерттеу аясында алды. Ekonomist.kz-ке берген сұхбатында сарапшы Қазақстандағы лизинг нарығының өсуіне не әсер еткенін және неліктен бұл механизм бизнесті ынталандыруда маңызды болып саналатынын айтты.
«Бұл нарық қарқынды өсіп келеді және әлеуеті зор. Бұл ретте 25 жыл ішінде алғаш рет Қазақстан экономикасы күрт құлдыраса да, лизинг нарығы өсіп жатқанын ескеру қажет. Қазақстанның ЖІӨ 2020 жылы 2,6%-ға төмендеді, ал лизингтік компаниялардың несие қоржыны 32%-ға өсті», – деп атап өтті Сергей Домнин.
Ekonomist: Сергей, неге лизинг бизнесті ынталандыруда маңызды механизм болып саналады?
– Лизинг алушылар арасында 48%-ы шағын бизнес, 9%-ы орта бизнес, яғни олар несие қоржынының жартысынан көбін құрайды. Шағын және орта бизнес үшін лизинг – техника мен жабдық сатып алу керек болған жағдайда несиенің орнына жақсы балама. Егер бұл операциялық лизинг болса, лизинг алушы негізгі қаражатты балансқа салмай, одан алынатын салықтарды төлемей, жалдау ақысын ғана өтейді. Егер қаржылық лизинг болса, кәсіпкерге мұндай мәміле артық төлемінің аздығы мен салық төлемдерінің оңтайлы болуы арқасында несиеге қарағанда арзан түседі.
Лизинг – Қазақстанда мемлекет тарапынан белсенді субсидияланатын құрал. Кез келген компания және барлық қызмет саласы несие ала алмайды. Мысалы, азық-түлік шығарушылар сауда компанияларына қарағанда субсидияланған несиеге оңай қол жеткізе алады. Ал егер субсидияланатын жеңіл коммерциялық техника лизингі туралы айтатын болсақ, сауда компаниясының мұндай жеңіл лизингті алу мүмкіндігі жоғары.
Ekonomist: Лизинг нарығындағы квазимемлекеттік және жеке компаниялардың үлесі қандай? Олар қандай бағыттармен жұмыс істейді?
– Қазақстан нарығында 20-ға жуық лизинг компаниясы жұмыс істейді. Ең дұрысы, мұндай компаниялар капитал үшін бәсекелесуі керек. Кім арзан қаражат тарта алса, нарықты сол жаулай алады. Сондай-ақ, бәсекелестіктегі артықшылық – жеткізушілер желісі және олармен жұмыс істеу ерекшелігінде. Қазақстанда бұған мөлшерлемені субсидиялайтын мемлекеттік бағдарламаларға қолжетімділік те қосылады. Қазір нарықта екі мемлекеттік ойыншы басым рөлде. Олар – Өнеркәсіпті дамыту қоры (өңдеу өнеркәсібі) және ҚазАгроҚаржы (агроөнеркәсіптік кешен). 2020 жылға арналған деректер бойынша олар биылғы несие қоржынының 97%-ына ие.
Мемлекеттік ойыншылардың басты артықшылығы – капитал тарта алуында. Әдетте, олардың қаржы қорының негізгі бөлігі бюджет қаражаты немесе бас компаниялардың теріс мөлшерлемелер бойынша (инфляция деңгейінен төмен) қарыздары болып келеді. Қаражат нарықтан да тартылуда, бірақ мемлекеттік компаниялардың жоғары рейтингіне байланысты олардың құны жеке компанияларға қарағанда төмен. Бұл оларға нарық сомасымен капитал тартатын жеке ойыншыларға қарағанда артықшылық береді. Нәтижесінде олардың клиенттері көп, қоржыны кең және мәмілесі мол. Бұл жерде мемлекеттік лизинг компанияларының жұмысы жекелеген салалардағы экономикалық дамуға бағытталғанын, сондықтан олардың кейбір шектеуі де бар екенін мойындау керек.
Құқықтық режим мен реттеудің барлық артықшылығы мен кемшілігі барша лизинг компаниясына ортақ. Тікелей мемлекеттің қолдауының арқасында лизинг – қызмет және қаржы өнімі ретінде Қазақстанда кеңінен таралуда. Осыған байланысты кәсіпкерлер арасында осы қызмет туралы насихат кеңейіп, қолжетімділік артуда. Бұл – нарықтағы барлық ойыншы үшін оң жағдай жасайды, яғни жаңа ойыншылар пайда болады.
Ekonomist: Алматыдағы лизинг туралы айтсақ, қаладағы мәмілелер көрсеткіші қандай және қай салаларда?
– 2020 жылдың қорытындысына келсек, Алматы мәмілелер бойынша алтыншы орында тұр. Жаңа лизинг нарығының құрылымында көлем бойынша бұл қалаға мәмілелердің 5%-ға жуығы тиесілі. Жаңа бизнес құрылымындағы ең үлкен үлесті 2020 жылы Нұр-Сұлтан қаласы (28,1%) алды. Онда көлікті лизингке сатып алатын компаниялар көп шоғырланған. Мәмілелер көрсеткіші бойынша екінші және үшінші орындарда ауыл шаруашылығы техникасының тұтынушылары шоғырланған Қостанай (23,6%) және Солтүстік Қазақстан (7,5%) облыстары тұр. Одан кейінгі орында өңдеу өнеркәсібі дамыған Қарағанды облысы (6,6%) және аграрлық өңір – Ақмола облысы (5,5%).
Қай салалар деген сұраққа келер болсақ, 40%-ы ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үшін негізгі құрал болып саналатын ауыл шаруашылығы техникасы мен мал, 29%-ы теміржол техникасы, 11%-ы жүк автокөлігі, 6%-ы машина жасау жабдығы, 5%-ы медициналық техника. Бұл портфель тұрғысынан. Жаңа мәмілелердің салалық құрылымында 2020 жылы медициналық техника мен фармацевтикалық жабдықтардың үлесі артты, көрсеткіш 0,2%-дан 11%-ға дейін өсті. Бұл қаржыландыру, оның ішінде бюджет тарапынан қолдаудың артуына ғана емес, сонымен бірге негізгі лизинг алушылар – медициналық клиникалар өнім ретінде лизинг ашқанына да байланысты. Олар медицина жабдықтарын қолма-қол ақшаға сатып алудан гөрі, лизингке бөліп төлеп алу тиімді екенін біліп қалды. Егер компания ұзақ жыл жұмыс істеуді көздесе, лизинг мәмілесі ұйым үшін әлдеқайда ыңғайлы әрі пайдалы болуы мүмкін.
Ekonomist: Қазақстандағы лизинг нарығының өсуіне не әсер етті?
– Кәсіпкерлерде дағдарысқа қарамастан, мемлекеттік қолдаудың көмегімен дамудың жаңа бағыттарына қадам басуға болады деген түсінік пайда болды. Былтыр мемлекеттік бағдарламалар шағын және орта бизнестің ыңғайына барынша жығылды. Соның арқасында ШОБ-тың негізгі капиталға салған инвестициялары қарқынды түрде өсті. Бірқатар мемлекеттік бағдарлама бойынша мөлшерлемені субсидиялау түріндегі қолдау өте маңызды рөл атқарды. Дегенмен нарық та айтарлықтай дәрежеде өсіп келеді, өйткені бизнес бұл құралды жақсы түсіне бастады. Жеңіл лизингті тек мемлекеттік компанияларда ғана емес, жеке меншік компаниялар арқылы да алуға болатыны да мемлекеттік бағдарламаларға қатысатын лизинг компаниялар санының өсуіне оң әсер етеді.
Ekonomist: Бұл нарықта қандай проблемалар бар? Қазақстанда лизингтің дамуына не кедергі?
– Егер сіз екі ірі мемлекеттік ойыншы нарықтың 97%-ын басқаратынын байқасаңыз, онда бұл нарықта бәсекелестікте қатысты проблемалар бар болуы мүмкін. Тіпті, олар жеткілікті түрде кәсіби емес болып, бәсекелестер көз тігетін тұстар көп болған күнде де, нәтижесінде қорландыру көлемі мен шарттарының бірдей болмауы теңсіздікті күшейтеді.
Жеке тұлғалар үшін лизинг нарығы дамымаған және елде арзан автокредиттер тұрғанда, ол ешқашан дамымайтын сияқты.
Жеңіл автокөліктердің операциялық лизингімен белсенді айналысатын ойыншылардың бірі автомобильдерді операциялық жалға беру үшін сатып алғанда, олардың компаниясы ҚҚС бойынша есепке алуға құқығы жоқ екенін атап өтті. Автокөлік сатып алғанда, ол сақтандыруды, мемлекеттік тіркеуді төлейді, ҚҚС төлейді, сонымен қатар көлік салығы бойынша шығындар да мойнына мінеді.
Жеке ойыншыларда қорлану жағынан жиі проблемалар туындайды. Алайда, 2020 жылы және 2021 жылдың басында біз осы компаниялардың облигациялар арқылы сәтті қорланғанын көрдік. Салалық проблема да бар. Мысалы, медициналық техника лизингіне маманданған компаниялар медициналық ұйымдардың осы қаржылық өнімнің артықшылықтары туралы көп біле бермейтіні туралы қынжыла айтады.
