Бұл мақала пайыздық мөлшерлеме теориясын алдыңғы мақалаларда баяндалған адамның уақыт бойынша іс-әрекеті мен жұмыс істеуінің эргодтық принципі негізінде макро және микроэкономикалық модель тұрғысынан түсіндіруге арналған.
Алдымен несие деген не және оны кім беретінін қарастырайық.
Жинақ пен несие
Ең алдымен несие қаражаты қайдан шығатынын біліп алған жөн.
Макроэкономикадан білетініміздей, несие мен инвестиция көзі дегеніміз – тауар шығарып, қызмет көрсететін адами ресурстар мен тауар-материалдық түрдегі жинақ. Жинақ – салық пен тұтыну шығындарын шегергеннен кейін қалған отандық өндірістен түсетін ұлттық кірістің қалдығы. Бұл экспорт пен импортты ескермегендегі ЖІӨ немесе жалпы ішкі өнім үшін төмендегі теңдеу түрінде көрінеді:
GDP =S + C + T = C + G + I.
Мұндағы S – жинаққа деп шегерілген ресурстар, С – жеке сектордың тұтыну шығыны, T – салық, кеден алымы секілді мемлекетке төленетін басқа да бюджет шығындары, G – мемлекеттік бюджет шығындары, I – жеке сектордың инвестицияға деген шығындары. C-ны тұтынудың өндіріс процесінен алшақ еместігін және экономикалық тұрғыдан айырмасы жоқ екенін түсінген дұрыс. Біз тұтыну үшін өндіреміз, өндіру үшін тұтынамыз.
Осы теңдіктен инвестицияны айқындауға болады:
I = S + T – G = S – (G – T) = S – BD.
BD = G – T – салықтар мен мемлекеттік кірістермен теңгерілмеген бюджет шығындарының тапшылығы.
Осылайша, жинақ – қарыздан тыс ақша ресурстарын немесе нақты экономикалық ресурстармен, тауарлармен және қызметтермен қамтамасыз етілген массаны білдіреді. Оны ұсыну уақыт және басқа да тауарлар мен қызметтерді қажет етеді.
Жинақ қайдан пайда болады?
Құны жоғары қызметтер мен пайдалы тауарлар шығаруды, сондай-ақ пайдасы жоқ, бірақ басқа пайдалы тауарларды немесе қызметтерді айырбастау немесе сатып алу үшін пайдаланылатын тауарлар өндірісін жинақ көзі деуге болады. Мұндай тауарлардың айырбастау құны олар сатып алатын тауарлар мен қызметтерді пайдалану құнына тең болады. Мұндай тауарлар ақша деп аталады.
Қоғам үшін ақша немесе пайдалы тауарлар мен қызмет түріндегі экономикалық құндылық шығаратын кез келген өндіруші осылайша жинақ қорын қалыптастырады. Құн шығару уақыт пен күш-жігерді, яғни күш-қуатты немесе жұмысты қажет етеді. Тұтынушыларға құнды сатудан түскен қаражат жеке адамдардың да, бүкіл қоғамның да жинақтарын құрайды. Осылайша, өндіруші бір мезетте жинақтаушы және тұтынушы болып шығады. Ол өзінің өндірістік капиталының, еңбегі мен уақытының өнімділігі нәтижесінде өндірілген өнімді сатудан түскен ақша арқылы өз тауарын басқа өндірушілердің тауарларына айырбастайды.
Осылайша, қоғамның әртүрлі қажеттілігін қанағаттандыратын пайдалы өнімдер немесе тауарлар мен қызметтерді өндіру жинақ көзі болып шығады деген қорытындыға келеміз.
Несие деген не?
Несие – өндірушінің жинақ жасау үшін тұтынуды кейінге шегере отырып нақты және дәл қазіргі уақыттағы тауарлар мен қызметтер ұсынуы. Жинақтаушы қарыз алушымен салыстырғанда тұтынуды кейінге қалдыра отырып, төмен немесе уақытша жедел емес преференцияға немесе олардың қажеттіліктерін тұтыну мен қанағаттандыруға бейім. Нақты сатып алуға қабілетті, жүктемесі жоқ осындай ақшаны ұсынуды несие дейді.
Несие – нақты немесе қазіргі кездегі тауарлар мен қызметтер. Несие – жай ақша емес. Ол несие берушінің ақшасының арқасында тұтынушы сатып алатын тауарлар мен қызметтерді пайдаланудың құны немесе экономикалық құн. Дәл жинақтаушы ғана нағыз қарыз беруші бола алады. Себебі ол ақшаны жұмсамай, құқығы бола тұра нақты тауарлар мен қызметтерді дереу сатып алып, сол мезетте тұтынбайды.
Ақша деген не?
Ақша барлық тауар мен қызметтің әмбебап айырбас эквиваленті. Басты сипаты – уақыт өте келе және басқа тауарлар мен қызметтерге қатысты салыстырмалы немесе шекті тұрақтылық. Өздеріңіз білетіндей, кез келген тауардың/қызметтің құны немесе бағасы ұсыныстың азаюына байланысты төмендейді. Ақша нарыққа өз өнімін айырбастауға мүмкіндік беретін тауар болуы керек, қазіргі көлемі іс жүзінде үнемі тұрақты және тұтыну мен өндіріс барысында жалпы саны азаймайтын, тіпті уақыт өте келе артып отыруы керек. Мұндай жағдайда мұндай тауарлық ақша уақыттың және осы кезеңде өндірілген барлық басқа тауар мен қызметтердің тауарлық баламасын білдіреді.
Егер менің алдыңғы мақалаларымда келтірілген жұмыс және уақыт түрінде эргод инварианты ретінде іс-әрекетті сақтау принципіне жүгінетін болсақ, онда ақша осындай эргодтық инвариант болып саналады. Ақша дегеніміз – адамзат қоғамы сияқты физикалық жүйе жасаған әрекеттің жалпы мөлшері. Бұл қоғамның экономикалық құндылық түрінде пайдалы жұмыс істеуге жұмсаған барлық әрекет энергиясының және өндірілген уақыттың өнімі. Барлық әрекет процестері, оның ішінде экономикалық процестер нарық агенттерінің уақытша қалауына байланысты нақты уақыт режимінде әрекет ету функциясының немесе жұмыс немесе энергия шығындарының өзгеруімен жүреді.
Ақша – тек айырбас, есеп және жинақ құралы ғана емес. Кезінде Адам Смит атап өткендей, ақшаның басты ролі – тауар шығарып, қызмет көрсетудегі күш салу мен уақыттың жинағы. Ақша еңбекті бөліп міндеттеу арқылы өнімділікті арттырады. Біз ақшаны аз мерзімді уақытша қалауымыз ұзақ мерзімді немесе жинақтаудан жоғары болған кезде жұмсаймыз. Ақшаны жұмсай отырып, тек қана тауар немесе қызмет сатып алмаймыз, оны жасауға қажет уақытты да сатып аламыз. Ол – өзіміздің кәсіби түрде жасай алатын тауарларымыз мен тиімді қызметімізді ұсынуға қажет шектеулі ресурстарымызды өз өндірісімізге бағыттау үшін керек уақыт.
Айырбас функциясымен қатар, сатып алу қабілетінің тұрақтылығына байланысты ақша үнемдеу құралы да. Олардың жалпы көлемі мен айырбас құны қоғамның жалпы пайдалы құнына тең болғандықтан, ақша экономикалық ресурстардың құны мен есебінің әмбебап өлшемі болып шығады.
Өркениет пайда болған ұзақ уақыт бойы қоғам құрған жалпы тауарлық және пайдалы құнның адамзат мойындаған тарихи әмбебап баламасы – алтын болып саналады.
Алтын деген – тауар ақшасы.
Пайыз деген не?
Несие – тауарлар мен қызметтерді өндіруге кететін уақыт. Бұл жай ғана ақша емес, олардың барлық басқа тауар мен қызметпен қамтамасыз етілген сатып алу қабілеті. Жинақтаушы ақшаны жұмсамай, оны қарыз алушыға несиеге бере отырып, оған қазіргі уақытта бар тауар мен қызметті ұсынады. Жинақтаушы өзі тұтынатын мүмкіндікті кейінге қалдырады және ол мүмкіндікті қарыз алушыға береді. Өйткені өз өнімдерін тұтыну мен өндіруге деген шұғыл қажеттілік соның басында болып тұр. Оның есесіне қарыз алушы осы тауарлар мен қызметтерді өзі жинақтаушының несиесін және ақшасын пайдаланған уақыт немесе пайыз құнын төлей отырып қайтарады.
Пайыз қалай есептеледі?
Біз пайызды жұмсалған немесе инвестицияланған құн бірлігіне пайдалы құнның қайтарымы немесе өсімі ретінде білеміз. Кез келген тұтыну және өндіріс шығындары, егер алынған пайдалы құн оны сатып алу құнынан асып кетсе, қосымша тұтыну құнын өндіруге алып келеді. Бұл қосымша құнды тұтынушы мен өндіруші тауарлар мен қызметтерді сатып алу және тұтыну шығындарының арқасында жасайды.
Математикалық тұрғыдан, ekonomist.kz. сайтында алдыңғы жолы мақалаларыма енгізген формализм аясында, мұндай қайтарым мөлшерлемесін төмендегідей анықтауға болады:
R = dQ/Q.
Қосымша құн барлық нарыққа қатысты макроэкономикалық көрсеткіш болғандықтан, мұндағы Q тұтыну, өндіру немесе үнемдеуі кейінге қалдырылған, содан кейін борыштық және үлестік қаржы құралдарын, акциялар мен облигацияларды сатып алу арқылы инвестицияланатын тауарлар мен қызметтер түріндегі жиынтық құнды білдіреді. Тауар өндірісінің осы жиынтық көлемі ақша массасының ұсынысына тең.
Q = Σq, мұндағы q – әртүрлі тауарлар, қызметтер және қаржы құралдарының саны.
Баға немесе құнның макроэкономикалық анықтамасы бойынша Р = dQ/dt, пайдалы құнның өсуі dQ = Pdt-ге тең.
dt – қазіргі уақыттағы несие беру кезеңі. Ол Т уақытының кез келген қажетті кезеңімен алмастырылуы мүмкін.
P = Σpq/Σq = Σpq/Q – барлық тауардың, көрсетілетін қызметтің және қаржы құралының орташа өлшемді бағасы немесе макроэкономикалық деңгейі немесе баға индексі.
Осыны ескере отырып, пайыздық мөлшерлеменің өрнегі келесі формада болады:
R = P×T/Q, мұндағы P – бағаның макроэкономикалық деңгейі, Т – уақыт кезеңі, ал Q – өндіріске, тұтынуға және инвестициялауға жұмсалатын экономика өндірген тауарлар мен қызметтердің жалпы көлемі түріндегі жинақ көлемі.
Тұтыну мөлшерлемесі және преференциялар
Егер Q-ны М ақша массасымен алмастырсақ, онда пайыздық мөлшерлеме – DM = 1/P ақша сұранысымен анықталатын сатып алу қабілеті бар ақша бірлігіндегі уақыт құны екенін көреміз:
R = T/(M×DM).
M ақша ұсынысы мен DM ақшасына сұраныстың көбейтіндісі олардың PPM сатып алу қабілетіне тең:
PPM = M×DM.
Тогда R = T/PPM.
Осылайша, біз пайыздық мөлшерлеме олардың өзгеру немесе инфляция пайызына немесе қарқынына емес, бағаның орташа өлшенген деңгейіне тікелей пропорционал болатын нәтижеге қол жеткіздік. Пайыздық мөлшерлеме T инвестициялау мерзімінің артуына байланысты өсуі де керек. Бұл несие кезеңі өскен сайын уақыт бағасы өсетінін білдіреді, бұл инвестицияға байланысты тәуекел мен белгісіздік деңгейін көрсетеді.
Демек, мөлшерлеме жинақтаушының үнемдеу немесе капиталды сатып алу қабілетінің бірліктерінде тұтынуға уақытша деген переференция арқылы анықталатыны анық. Оның капиталының сатып алу қабілеті неғұрлым жоғары болса, тұтыну преференциялары соғұрлым аз, жинақ беруші тарапынан ақшаға сұраныс төмен болады. Бұл жағдайда жинақтаушы өз қаражатын неғұрлым ұзақ мерзімге және неғұрлым төмен құнға немесе мөлшерлемеге беруге дайын.
Екінші жағынан, мөлшерлемені тауар мен қызметке сұраныстың ақшаға немесе капиталға деген сұранысына қатынасы ретінде анықтауға болады:
R = P×T/Q = DG×T/DM, мұндағы DG = 1/Q – тауар мен қызметке деген сұраныс, DM = 1/P – тауарларды, қызметтерді, жабдықтарды сатып алуға мүмкіндік беретін ақшаға сұраныс, ол тұтыну, өндіріс және капиталдың жиынтығын белгілейді.
DM = 1 / P ақшасына сұраныс тұтынудың уақытша артықшылықтарын және тауарлар мен қызметтерге сұранысты анықтайды:
- Егер баға тауарлар мен қызметтерді ұсынудың азаюы нәтижесінде өссе, онда ақшаға сұраныс төмендейді, ал тауарларға, қызметтерге және тұтынуға сұраныс керісінше өседі, демек пайыздық мөлшерлемелер өседі.
- Егер баға тауарлар мен қызметтерді ұсынысының артуымен төмендесе, онда ақшаға сұраныс артады, өйткені олардың сатып алу қабілеті артады. Тауарлар мен қызметтерді тұтынуға сұраныс төмендейді, мөлшерлемелер төмендейді және капиталға сұраныс артады.
Осылайша, мөлшерлеме мен баға деңгейі байланысты екені белгілі болады, оны осы мақаладағы математикалық түрде ұсынылған теория түсіндіреді.
Айырбастау құны мен пайдалану құнының эквиваленттігі
Пайыздық мөлшерлеме өрнегін төмендегідей қайта жазуға болады:
Q/T = M/T = P/R.
Алдыңғы мақалаларда айтылғандай, M жиынтық ақша массасының ұсынысы Sea нарығының заңы бойынша тауар массасы мен Q қызметтерін ұсынумен тепе-теңдікте болуы керек және өндірушілердің 1/P ақшасына сұранысына пропорционал болуы керек:
M = Q = Const/P.
Егер P = V тең болады dQ/dt = dM/dt.
V = dM/dt, бұл – ақшаның транзакциялық құнын сатудан және пайдаланудан алынған құнға айырбастаудан туатын ақша ағыны. Ол тауарлар, қызметтер және қаржы құралдарын дамытады.
M/T = P/R теңдеуінің экономикалық мәні – айырбастау құнының немесе ақшаның транзакциялық құнының және тауарларды, қызметтерді және қаржы құралдарын олар құратын ақша ағындары түрінде пайдалану құнының R нарықтық мөлшерлемесі бойынша дисконтталған эквиваленттігін көрсетеді:
M/T = P/R.
Бұл теңдеу ағымдағы немесе нақты құн T уақыт кезеңіне қатысты мөлшерлеме бойынша дисконтталған кезде құнның үздіксіздігі немесе ұдайылығы теңдеуін білдіреді.
Осылайша, Джон М.Кейнстің пікіріне қайшы, несиенің пайыздық мөлшерлемесі таза монетарлық құбылыс емес екені анық екенін көрінеді. Ол ақша мөлшеріне емес, олардың сатып алу қабілетіне тәуелді. Өтімділік преференциялары ағымдағы баға деңгейіне байланысты қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін уақытша артықшылыққа байланысты.
Егер ақшаның іс-әрекеттің немесе жұмыс пен уақыттың физикалық мағынасы бар екенін еске түсіретін болсақ, онда бұл теңдеуден баға уақытқа бөлінген әрекеттің өлшеміне ие немесе жұмыстың физикалық өлшеміне ие екені анық.
Макроэкономикалық ұсыныс
Пайыздық мөлшерлеме теңдеуін макроэкономикалық ұсыныс теңдеуі ретінде қайта жазуға болады:
P = Q×R/T = Q×R×f.
Мұндағы f = 1/T – T уақыт кезеңіндегі ақша айналымының жиілігі
Егер R несиесінің макроэкономикалық мөлшерлемесі тауарлар мен қызметтермен қамтамасыз етілмеген әуедегі банктік депозиттердің мультипликациясы нәтижесінде пайда болатын ақша мен қарыздың эмиссиясымен және мөлшерімен анықталатын орталық банктің ақша-кредит саясатымен емес, уақыт бойынша Q жинақтау ұсынысымен сәйкес келсе, макроэкономикалық ұсыныс P = Const/Q сұранысымен тепе-тең келуі керек.
Еркін нарық жүйесіндегі экономикалық өсім «оқыту сызбасына» сәйкес кумулятивтік сипатқа ие.
Гибсон парадоксы және мөлшерлеме
Жоғарыда келтірілген математикалық формализм көрсеткендей, пайыздық мөлшерлеме олардың өзгеру немесе инфляция жылдамдығына немесе қарқынына емес, баға деңгейіне байланысты. Ақшаның сандық теориясы көрсететіндей пайыздық мөлшерлеме ақша мөлшеріне тәуелді емес және инфляция деңгейімен қатар жүрмейді.
Дәл осы үлгініні 1730 жылдан бергі Ұлыбританияның эмпирикалық деректері немесе баға мен мөлшерлеме статистикасы растайды, оны 1923 жылы ағылшын экономисі Альфред Гибсон жинап, жариялады.
Гибсонға дейін Томас Тук 1844 жылы баға деңгейі мен номинал пайыз мөлшерлемелері оң арақатынаста болғанын алғаш рет байқады.
Гибсонның мәліметтері төмендегі кестелерде көрсетілген. Онда British Government Consols 2 ½% Ұлыбритания үкіметінің көтерме сауда бағаларының жалпы деңгейінің (индексінің) корреляциясы және қарыз облигацияларының мөлшерлемесі берілген.
British Government Consols 2 ½% Ұлыбритания үкіметінің көтерме сауда бағаларының индексі мен қарыз облигацияларының мөлшерлемесі
British Government Consols 2 ½% Ұлыбритания үкіметінің жылдық инфляциясы мен қарыз облигациялар мөлшерлемесінің көрсеткіші
Джон М. Кейнс Гибсонның тұжырымдарын ақшаның сандық теориясы тұрғысынан түсініксіз және парадокс деп атады. Кейнс Гибсонның мәліметтеріне мүлдем күмән келтірмеді және олар «сандық экономиканың барлық саласында толық анықталған эмпирикалық фактілердің бірі» деп мәлімдеді.
Көптеген экономист бұл құбылысты ұмытып кетті. Кейнс парадокс деп атай отырып, оған ұғынықты түсінік бере алмады. Ақшаның сандық теориясының негізін қалаушы Ирвинг Фишер де мәселені шеше алмады. Ал Милтон Фридман: «Гибсон парадоксы теориялық түсіндірусіз эмпирикалық құбылыс болып қала береді», – деді.
Гибсонның мәліметтері Ұлыбританияның фунт стерлингі Алтын арқылы белгіленетін кезеңге жатады.
Бұдан барып, эмпирикалық бақылаулар тек алтын стандарттың монетарлық режиміне байланысты дәйектеле ме және жалпы дәйекті теорияның салдары бола алмай ма деген сұрақ туындайды.
Төменде келтірілген графикалардан баға мен мөлшерлеменің мұндай арақатынасы автор осы және алдыңғы мақалаларында ұсынған экономикалық модельге толық сәйкес келетінін көруге болады.
Сонымен қатар, алтын және оның бағасы тауарлар үшін де, акциялардың немесе жылжымайтын мүліктің бағасы үшін де стандартты немесе жалпы құндылық рөлін атқарады.
АҚШ-тың трежерисі сияқты мемлекеттік облигациялардың мөлшерлемесі олардың нарықтық бағасына кері қарай өзгереді. Қаржы құралдарына, тауарлық активтерге немесе жылжымайтын мүлікке сұраныс неғұрлым төмен болса, қауіпсіз қазынашылық облигацияларға сұраныс соғұрлым жоғары болады, олардың бағасы да, мөлшерлемесі де төмен болады.
Алайда, егер қазынашылық облигациялардың мөлшерлемелері тым төмен болса, онда алтынға сұраныс артады, бұл ешқандай пайыздық кіріс әкелмейді. Осылайша, қазынашылық облигациялардың мөлшерлемесі алтынның биржалық бағасына кері пропорционал екені белгілі болды.
Бұл тұжырымдар жоғарыда ұсынылған сыйақы теориясына толық сәйкес келеді.
Алтын – құнның көлеңкелі стандарты және жинақ құралы
Тұтыну, жылжымайтын мүлік және қаржы құралдарын сатып алу арқылы пайдалы пайдалану құнын алудың орнына, тауарлық жинақ және Q ақша массасына балама М қызметтері түріндегі жиынтық әлеуметтік өндірістің бір бөлігі Pg биржалық бағасы бойынша z физикалық массасымен алтынның белгілі бір қорын сатып алуға жұмсалады делік.
Айырбастау құны мен пайдалану құнының баламалылығы теңдеуіне сәйкес алтынның нақты көлемін биржалық бағамен сатып алуға айырбасталатын ақша массасының құны тұтыну мен қаржы құралдарын инвестициялаудың баламалы opportunity cost құны болып шығады.
Бұл жағдайда R қазынашылық облигациялары мөлшерлемесінің түріндегі басым нарықтық мөлшерлемелер баға индексімен, олар алға шығатын Т уақыт кезеңімен және M ақша массасымен келесі түрде сәйкес келуі керек:
R = P×T/M = P×T/(Pg×Z), мұндағы M = Pg×Z.
Pg – алтынның биржадағы бағасы, Z – осы бағамен саудаланатын алтын қоры.
Егер T уақытының осы кезең ішінде нарықта сатылатын Z алтынының көлеміне қатынасы шамамен тұрақты және өндіріс қарқыны мен нарықтағы алтын ұсынысына тең деп болжасақ, онда қазынашылық міндеттемелер мөлшерлемесімен ұсынылған нарықтық мөлшерлемелер осы формулаға толық сәйкес келеді.
Бұл АҚШ-тың жылдық қазынашылық облигацияларының және тауарлардың, жылжымайтын мүліктің индексі, сондай-ақ алтынның биржалық бағасына бөлінген Dow Jones Industrial Average акцияларының баға индексі сияқты әртүрлі биржалық баға индекстерінің корреляциялық кестелері арқылы көрсетілген.
АҚШ қазынашылығының және S&P GSCI Commodity Index (GNX) алтынның споттық бағасына және АҚШ қазынашылығының жылдық облигацияларының мөлшерлемесіне бөлінген жылдық облигациялар мөлшерлемесі кестесі.
АҚШ қазынашылығының жылдық облигацияларының және fidelity Real Estate Index fund (FSRNX) мөлшерлемесінің алтынның споттық бағасына және АҚШ қазынашылығының жылдық облигацияларының мөлшерлемесіне бөлінген кестесі.
АҚШ қазынашылығының жылдық облигацияларының мөлшерлемесі және Dow Jones Industrial Average (DJITR) алтынның споттық бағасына және АҚШ қазынашылығының жылдық облигацияларының мөлшерлемесіне бөлінген кестесі.
Бұл деректер алтынның барлық бағаның ортақ белгісі немесе өлшем бірлігі болып қала беретінін көрсетеді. Әлемдік валюталардың ешқайсында алтынның физикалық салмағы арқылы анықталған тауар жоқ екеніне қарамастан, ол әлі де құнның көлеңкелі стандарты мен есепке алу бірлігінің рөлін атқарады. Алтын бағасы әрдайым қазынашылық және мемлекеттік облигациялар бойынша сыйақы мөлшерлемесіне кері пропорцияда өседі: мұндай мөлшерлеме неғұрлым төмен болса, облигациялардың бағасы соғұрлым жоғары болады, ал алтын бағасы да жоғары болады, өйткені егер облигациялар сыйақыны аз төлесе және баға мен инфляцияның өсуін өтемесе, сұраныс артады. Алтын осылайша, заңды түрде төлем құралы мәртебесіне ие болмаса да, үнемдеу мен есепке алудың балама физикалық құралы болып саналады.
Social Media